- Eksik Harcın Belirlenmesi ve Tamamlatılması Talebi
- Talep Sonucu
TÜRK HUKUKUNDA EKSİK HARCIN BELİRLENMESİ VE TAMAMLATILMASI: USUL VE ESASLAR
Yargı hizmetlerinden yararlanmanın mali bir karşılığı olan harçlar, adil yargılanma hakkının tesisi ve kamu hizmetlerinin finansmanı açısından önemli bir yere sahiptir. Dava açılırken veya yargılama sırasında yapılan talepler neticesinde ödenmesi gereken harç miktarında eksiklik olması durumu, "eksik harç" olarak adlandırılır ve bu durumun giderilmesi, yargılamanın sağlıklı bir şekilde ilerlemesi için elzemdir. Bu makalede, Türk Hukuk Muhakemeleri Usulü ve ilgili mevzuat çerçevesinde eksik harcın tespiti, tamamlatılması süreci, bu sürece ilişkin koşullar, özellikle belirsiz alacak davaları bağlamındaki uygulama ve doktrin ile Yargıtay içtihatlarındaki yansımaları incelenecektir.
1. HARÇ KAVRAMI VE HUKUKİ NİTELİĞİ
Harçlar, devletin sunduğu adli hizmetler karşılığında, bu hizmetlerden yararlanan kişilerden alınan parasal yükümlülüklerdir. 492 sayılı Harçlar Kanunu (HK) ile düzenlenen harçlar, yargı organlarının masraflarının karşılanmasına katkı sağlama ve aynı zamanda dava açmada ciddiyeti teşvik etme amacı güder. Hukuki niteliği itibarıyla harçlar, bir kamu hizmetinden yararlanma karşılığı ödenen, vergi benzeri mali yükümlülükler olarak kabul edilmektedir.
Hukuk davalarında temel olarak şu harç türleri ile karşılaşılır:
a. Başvurma Harcı: Dava açılırken veya kanun yoluna başvurulurken maktu olarak alınan harçtır.
b. Celse Harcı: Duruşma yapılması halinde, belirli davalarda maktu olarak alınan harçtır (Uygulamada pek çok dava türü için kaldırılmıştır).
c. Karar ve İlam Harcı: Davanın sonunda verilen kararla birlikte hükmedilen harçtır. Bu harç, davanın niteliğine göre maktu (belirli bir miktar) veya nispi (dava değerinin belirli bir oranı) olabilir. Özellikle malvarlığı haklarına ilişkin davalarda, kural olarak dava değeri üzerinden nispi karar ve ilam harcı alınır (HK m. 15, (1) Sayılı Tarife). Eksik harcın tamamlatılması müessesesi, çoğunlukla bu nispi harçlarla ilgili olarak gündeme gelir.
2. EKSİK HARÇ OLGUSU VE NEDENLERİ
Dava açılırken veya yargılama sırasında talep edilen hukuki korumanın değeri üzerinden hesaplanan harcın, kanunda öngörülen miktardan daha az ödenmesi durumu "eksik harç" olarak tanımlanır. Eksik harç durumunun ortaya çıkmasının başlıca nedenleri şunlardır:
a. Dava Değerinin Başlangıçta Tam Olarak Belirlenememesi: Özellikle belirsiz alacak davalarında (HMK m. 107), davacı dava açarken alacağının tam miktarını belirleyemeyebilir. Bu durumda, belirleyebildiği asgari bir tutar veya sembolik bir değer üzerinden harç yatırarak dava açar. Yargılama sırasında, genellikle bilirkişi incelemesi gibi delillerle alacak miktarı netleştiğinde, başlangıçta ödenen harç yetersiz kalır (İşbu Dilekçe, Madde 1, 2).
b. Kısmi Dava Açılması ve Sonrasında Talebin Artırılması (Islah): Davacı, alacağının yalnızca bir bölümü için dava açmış (kısmi dava) ve yargılama sırasında ıslah yoluyla talep sonucunu artırmışsa, artırılan miktar üzerinden ek harç ödenmesi gerekir.
c. Talep Konusunun Değerinin Yargılama Sırasında Artması: Dava konusunun değeri, yargılama sürecindeki gelişmeler (örneğin, faiz işlemesi, değer artışı, yeni delillerin ortaya çıkması) nedeniyle artabilir ve bu durum harcın eksik kalmasına yol açabilir.
d. Hesaplama Hataları: Dava değeri veya harç oranı üzerinden yapılan hesaplamalarda maddi hatalar yapılmış olabilir.
İşbu Dilekçe'nin içeriği incelendiğinde, eksik harç durumunun belirsiz alacak davası olarak açılan bir davada, bilirkişi raporu ile alacak miktarının belirlenmesi ve buna bağlı olarak talep artırım dilekçesi sunulması neticesinde ortaya çıktığı anlaşılmaktadır (Madde 1, 2, 3).
3. BELİRSİZ ALACAK DAVASI VE HARÇ TAMAMLATMA SÜRECİ
6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu'nun (HMK) 107. maddesi ile hukukumuza giren belirsiz alacak davası, davanın açıldığı tarihte alacağın miktarını yahut değerini tam ve kesin olarak belirleyebilmesinin kendisinden beklenemeyeceği veya bunun imkânsız olduğu hâllerde, alacaklının hukuki ilişkiyi ve asgari bir miktarı veya değeri belirtmek suretiyle açabildiği bir dava türüdür.
Bu dava türünün temel özelliği, davacının başlangıçta belirleyemediği alacak miktarını, yargılama sırasında (örneğin delillerin toplanması veya bilirkişi raporu alınmasıyla) belirlediği anda, iddianın genişletilmesi yasağına tabi olmaksızın talep sonucunu artırabilmesidir (HMK m. 107/2).
Belirsiz alacak davasında harçlandırma süreci şu şekilde işler:
a. Dava Açılırken: Davacı, belirleyebildiği asgari tutar veya HMK m. 107'nin lafzına uygun olarak belirttiği geçici değer üzerinden nispi karar ve ilam harcını öder (İşbu Dilekçe, Madde 2).
b. Alacak Belirlendiğinde: Yargılama sırasında alacağın miktarı veya değeri tam ve kesin olarak belirlenebilir hale geldiğinde (genellikle bilirkişi raporu ile, İşbu Dilekçe Madde 1), davacı talep sonucunu bu belirlenen miktara yükseltir (İşbu Dilekçe, Madde 3).
c. Harç Tamamlama: Talep sonucunun artırılmasıyla birlikte, başlangıçta ödenen harç ile artırılan miktar dahil toplam dava değeri üzerinden hesaplanması gereken harç arasındaki fark, yani "eksik harç" ortaya çıkar. Davacının bu eksik harcı tamamlaması gerekmektedir. İşbu Dilekçe'nin temel amacı da, bu aşamada mahkemeden eksik harcın hesaplanarak tamamlatılması için işlem yapılmasını talep etmektir (Madde 4, 5).
4. EKSİK HARCIN BELİRLENMESİ VE TAMAMLATILMASI USULÜ
Eksik harcın varlığı tespit edildiğinde veya talep artırımı gibi nedenlerle harcın tamamlanması gerektiğinde, mahkeme re'sen (kendiliğinden) veya taraflardan birinin talebi üzerine (İşbu Dilekçe'de olduğu gibi) harekete geçer. Bu süreç, Harçlar Kanunu ve HMK hükümlerine göre yürütülür:
a. Mahkemenin Rolü: Mahkeme, dava dosyasındaki bilgilere (dava dilekçesi, talep artırım dilekçesi, bilirkişi raporu vb.) dayanarak tamamlanması gereken harç miktarını hesaplar.
b. Kesin Süre Verilmesi: Mahkeme, eksik harç miktarını belirledikten sonra, bu harcı ödemesi gereken tarafa (genellikle davacıya) harcı tamamlaması için HMK m. 94 uyarınca "iki haftalık kesin süre" verir (HK m. 30). Bu süre, hak düşürücü nitelikte olup, mahkeme tarafından verilen kararın ilgili tarafa tebliğinden itibaren işlemeye başlar. Mahkeme, bu süreyi verirken tamamlanması gereken harç miktarını ve sürenin kesin olduğunu, süresi içinde harç tamamlanmazsa ne gibi sonuçlar doğacağını (davanın açılmamış sayılması veya talebin sadece harcı yatırılan kısmı için devam etmesi gibi) açıkça belirtmelidir (ihtar). İşbu Dilekçe'de de mahkemeden bu belirlemenin yapılması ve tamamlatma kararı verilmesi talep edilmektedir (Madde 4, 5).
c. Harç Tamamlanmazsa Sonuçları: Verilen kesin süre içerisinde eksik harç tamamlanmazsa, Harçlar Kanunu'nun 30. maddesi gereğince;
I. Eğer eksiklik, dava açılırken yatırılması gereken harca ilişkin ise ve hiç ödenmemişse veya çok az ödenmişse, dava şartı yokluğundan dava usulden reddedilebilir veya dosya işlemden kaldırılabilir ve HMK m. 150 uyarınca süresi içinde yenilenmezse davanın açılmamış sayılmasına karar verilebilir.
II. Eğer eksiklik, yargılama sırasında artırılan talebe ilişkin (örneğin belirsiz alacak davasında talep artırımı veya ıslah sonrası) ise, dava, yalnızca harcı ödenmiş olan ilk talep miktarı veya kısım üzerinden görülmeye devam eder. Artırılan kısım dikkate alınmaz. Bu durum, hak kaybına yol açabileceğinden, verilen kesin süreye riayet edilmesi büyük önem taşır.
d. Harç Tamamlanırsa: Eksik harç, verilen kesin süre içinde tamamlanırsa, yargılamaya kalınan yerden devam edilir ve artırılan talep miktarı da hükme esas alınır.
5. İLGİLİ MEVZUAT HÜKÜMLERİ
Eksik harcın belirlenmesi ve tamamlatılması sürecini düzenleyen temel mevzuat hükümleri şunlardır:
a. 492 sayılı Harçlar Kanunu:
* Madde 15: Nispi harcın konusunu ve oranlarını düzenler.
* Madde 28: Harcın ödenme zamanını belirler (Kural olarak peşin ödeme).
* Madde 30: Eksik harcın tamamlanması usulünü ve tamamlanmamasının sonuçlarını düzenler. Bu madde, mahkemenin eksik harcı tespit ettiğinde ilgiliye bir aylık (ancak HMK'daki kesin süre düzenlemesi nedeniyle uygulamada genellikle iki hafta) süre vermesi gerektiğini ve süresinde ödenmezse dosyanın işlemden kaldırılacağını belirtir. (Not: Madde metnindeki "bir ay" ifadesi, HMK'nın genel kesin süre hükmü (m.94) ve uygulamanın yerleşmesiyle genellikle iki hafta olarak yorumlanmaktadır.)
* Madde 32: Yargılama giderlerinden sayılan harçların, sonuçta haksız çıkan tarafa yükletileceğini düzenler.
b. 6100 sayılı Hukuk Muhakemeleri Kanunu:
* Madde 94: Kesin süreyi ve sonuçlarını düzenler. Hakimin belirlediği sürenin kesin olduğunu ve bu süre içinde yapılması gereken işlemin yapılmaması halinde o hakkın ortadan kalkacağını belirtir.
* Madde 107: Belirsiz alacak davasını düzenler ve talep artırımının harca etkisini dolaylı olarak içerir.
* Madde 114/1-g: Gider avansının yatırılmış olmasını dava şartı olarak sayar. Harçlar da yargılama giderlerinin önemli bir parçasıdır.
* Madde 115: Dava şartlarının incelenmesini ve eksiklik halinde verilecek kesin süreyi düzenler.
* Madde 120: Harç ve avansların ödenmesi yükümlülüğünü ve eksiklik halinde verilecek kesin süreyi düzenler. Bu madde de iki haftalık kesin süreden bahseder.
* Madde 323: Yargılama giderlerinin kapsamını belirler ve c bendinde "Dava sebebiyle yapılan tebligat ve posta giderleri ile dosyada kalacak olan belgelerin örnekleri ve bunlara yapıştırılan pulların giderleri" ile ç bendinde "Keşif giderleri" ve f bendinde "Vekil ile takip edilmeyen davalarda tarafların hazır bulundukları günlere ait gündelik, seyahat ve konaklama giderlerine karşılık hâkimin takdir edeceği miktar; vekili bulunduğu hâlde mahkemece bizzat dinlenmek, isticvap olunmak veya yemin etmek üzere çağrılan taraf için takdir edilecek gündelik ile seyahat ve konaklama giderleri" sayılırken, ilgili tarifeler gereği ödenen harçlar da bu kapsamdadır.
6. DOKTRİNEL GÖRÜŞLER VE YARGITAY İÇTİHATLARI
Doktrinde ve Yargıtay içtihatlarında, harcın bir dava şartı olduğu ve eksik harçla davaya devam edilemeyeceği, mahkemenin harçları re'sen gözetmesi gerektiği hususunda görüş birliği bulunmaktadır. Yargıtay, kararlarında istikrarlı bir şekilde, eksik harcın tespiti halinde HMK m. 120 ve HK m. 30 uyarınca harcı tamamlaması gereken tarafa usulüne uygun şekilde, miktarı ve sonuçları açıkça belirtilerek kesin süre verilmesi gerektiğini vurgulamaktadır. Kesin süreye ilişkin ihtaratın usulüne uygun yapılmaması veya hiç süre verilmeden davanın esasına girilmesi ya da eksik harç nedeniyle davanın reddedilmesi, bozma sebebi sayılmaktadır.
Özellikle belirsiz alacak davalarında, alacak miktarının bilirkişi raporuyla belirlenmesinden sonra davacının talep artırım dilekçesi vermesi üzerine, mahkemenin artırılan miktar üzerinden eksik nispi karar ve ilam harcını hesaplayarak davacıya tamamlattırması gerektiği, bu tamamlatma işlemi yapılmadan ve sonucu beklenmeden davanın esası hakkında karar verilemeyeceği Yargıtay tarafından sıklıkla belirtilmektedir. İşbu Dilekçe'nin talebi de bu yerleşik içtihatlara uygun bir süreci başlatmaya yöneliktir.
7. DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN HUSUSLAR
Eksik harcın tamamlatılması sürecinde ve ilgili taleplerde şu hususlara genel olarak dikkat edilmesi faydalı olacaktır:
a. Talep Artırımının Netliği: Belirsiz alacak davasında veya ıslah yoluyla talep artırıldığında, artırılan miktarın ve talep edilen toplam (nihai) miktarın dilekçede açık ve net bir şekilde belirtilmesi, mahkemenin eksik harcı doğru hesaplaması açısından önemlidir. İşbu Dilekçe'nin 3. maddesinde talep artırım dilekçesinin sunulduğu belirtilmekte, 5. maddede ise bu artırılan miktar üzerinden harç ikmali istenmektedir. Artırılan miktarın ilgili talep artırım dilekçesinde net olarak belirtilmiş olması beklenir.
b. Mahkemenin Hesaplaması ve Süre: Harç tamamlama yükümlülüğü davacıda olmakla birlikte, eksik miktarın tam olarak ne kadar olduğunun mahkeme tarafından belirlenmesi ve bunun üzerine kesin süre verilmesi esastır. İşbu Dilekçe (Madde 4, 5) tam olarak bu belirleme ve süre verme işleminin yapılmasını talep etmektedir.
c. Kesin Sürenin Takibi: Mahkeme tarafından harç tamamlanması için verilen kesin süreye riayet etmek kritik öneme haizdir. Sürenin kaçırılması, talep edilen hakkın kısmen veya tamamen kaybedilmesine yol açabilir. Bu nedenle, mahkemenin bu yöndeki ara kararlarının dikkatle takip edilmesi ve gereğinin süresi içinde yerine getirilmesi zorunludur.
SONUÇ
Türk hukuk yargılamasında harçlar, davanın açılabilmesi ve yürütülebilmesi için yerine getirilmesi gereken mali yükümlülüklerdir. Özellikle dava değerinin yargılama sırasında netleştiği belirsiz alacak davaları gibi durumlarda, başlangıçta ödenen harcın yetersiz kalması ve "eksik harç" durumunun ortaya çıkması muhtemeldir. Bu durumda, mahkemenin Harçlar Kanunu ve Hukuk Muhakemeleri Kanunu uyarınca eksik harcı re'sen veya talep üzerine belirleyerek, ilgili tarafa tamamlaması için kesin süre vermesi gerekmektedir. İşbu Dilekçe örneğinde olduğu gibi, taraflar da mahkemeden bu sürecin işletilmesini talep edebilirler. Verilen kesin süre içinde harcın tamamlanması, davanın artırılan talep üzerinden görülmeye devam etmesi ve hak kaybının önlenmesi açısından hayati önem taşımaktadır. Harç tamamlama usulüne ilişkin kurallara riayet edilmesi, adil yargılanma hakkının ve usul ekonomisi ilkesinin bir gereğidir.
T.C.
...
... HUKUK MAHKEMESİNE
ESAS NO : /
DAVACI :
VEKİLİ : Av.
DAVALI :
VEKİLİ &n