ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლოს დიდი პალატის გადაწყვეტილება წინასწარი დაკავების გონივრულობის შესახებ.

წინასწარი დაკავების შესაბამისი და საკმარისი საფუძვლების არარსებობა, გარდა დანაშაულის ჩადენის გონივრული ეჭვისა: დარღვევა

დიდი პალატა

საქმე „ბუზადჯი მოლდოვას რესპუბლიკის წინააღმდეგ“

CASE OF BUZADJI v. THE REPUBLIC OF MOLDOVA

განცხადება N23755/07

გადაწყვეტილება

სტრასბურგი

2016 წლის 5 ივლისი

ფაქტობრივი გარემოებები

ბიზნესმენი განმცხადებელი დააკავეს 2007 წლის მაისში და ოფიციალურად წაუყენეს ბრალი იმ ღია სააქციო კომპანიის მიმართ თაღლითობაში, რომლის დირექტორიც თვითონ იყო. მას წინასწარი პატიმრობა მიუსაჯეს წაყენებული ბრალის სიმძიმის, საქმის სირთულისა და შეთქმულების რისკის გათვალისწინებით. მისი წინასწარი პატიმრობა გარკვეული მიზეზების გამო 2007 წლის ივლისამდე გაგრძელდა, შემდეგ ეროვნული სასამართლოები დაეთანხმნენ მის მოთხოვნას, გამოეყენებინათ შინაპატიმრობა, რომელმაც 2008 წლის მარტამდე გასტანა, ბოლოს გირაოს საფუძველზე გაათავისუფლეს.

სამართალი

61. განმცხადებელი თავის განცხადებაში კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის საფუძველზე დავობდა, რომ ეროვნულმა სასამართლოებმა მისი დაპატიმრების შესახებ გადაწყვეტილებაში არასაკმარისი საფუძველი მიუთითეს. სასამართლო უფრო შესაფერისად მიიჩნევს, განიხილოს საჩივარი კონვენციის მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის თანახმად, რომელშიც ნათქვამია:

3. ამ მუხლის პირველი პუნქტის „c“ ქვეპუნქტის დებულებების თანახმად, დაკავებული ან დაპატიმრებული ყველა პირი დაუყოვნებლივ უნდა წარედგინოს მოსამართლეს ან სასამართლო ხელისუფლების განხორციელებისათვის კანონით უფლებამოსილ სხვა მოხელეს. მას უფლება აქვს, მისი საქმე განიხილოს სასამართლომ გონივრულ ვადაში ან გათავისუფლდეს საქმის განხილვის განმავლობაში. გათავისუფლება შეიძლება უზრუნველყოფილ იქნეს სასამართლო პროცესზე გამოცხადების გარანტიებით.

 გ. სასამართლოს შეფასება

1. ზოგადი პრინციპები

84. კონვენციის მე-5 მუხლი, მე-2, მე-3 და მე-4 მუხლებთან ერთობლიობაში, მიეკუთვნება იმ ძირითადი უფლებების კატეგორიას, რომელიც პირის ფიზიკურ უსაფრთხოებას იცავს (იხ. მისი კავშირი მე-2 და მე-3 მუხლებთან „გაუჩინარების საქმეებში”, როგორიცაა ქურთი თურქეთის წინააღმდეგ, 1998 წლის 25 მაისი, § 123, განაჩენებისა და გადაწყვეტილებების შესახებ ანგარიშები, 1998-III) და მისი მნიშვნელობა გადამწყვეტია. ძირითადი მიზანი თავისუფლების თვითნებური ან გაუმართლებელი აღკვეთის პრევენციაა (იხ. ლუკანოვი ბულგარეთის წინააღმდეგ, 1997 წლის 20 მარტი, § 41, ანგარიშები 1997‑II; ასანიძე საქართველოს წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N71503/01, § 171, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2004‑II და ილაშკუ და სხვები მოლდოვასა და რუსეთის წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N48787/99, § 461, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2004‑VII). სასამართლოს პრეცედენტულ სამართალში დადგენილია დასაბუთების სამი ძირითადი სტანდარტი: გამონაკლისების ყოვლისმომცველი ბუნება, რომელიც მკაცრად უნდა განიმარტოს (იხ. ცულა იტალიის წინააღმდეგ, 1989 წლის 22 თებერვალი, § 41, სერიები A, N148). აღსანიშნავია, რომ მოცემული დებულებები არ იძლევა გამამართლებელი არგუმენტების ფართო სპექტრის გამოყენების საშუალებას (განსაკუთრებით კონვენციის მე-8 მუხლიდან მე-11 მუხლამდე); ასევე არსებითი თვალსაზრისით დაკავების კანონიერების მოთხოვნა, რომელიც გულისხმობს კანონის უზენაესობის დაცვას (იხ. ვინტერვრეპი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1979 წლის 24 ოქტომბერი, § 39, სერიები A, N33) და სავალდებულო სასამართლო კონტროლის დროულობის მნიშვნელობა (მე-5 მუხლის მე-3 და მე-4 პუნქტების თანახმად) (იხ. მაკქეი გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N543/03, § 34, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2006‑X).

85. თავისუფლების აღკვეთის ერთ-ერთი ყველაზე გავრცელებული სახე, სისხლისსამართლებრივი საქმის წარმოებასთან დაკავშირებით, არის წინასასამართლო პატიმრობა. ასეთი პატიმრობა მე-5 მუხლის პირველ პუნქტში მოცემული ზოგადი წესიდან გამონაკლისია, რომლის შესაბამისადაც ყველას აქვს თავისუფლების უფლება, აღნიშნული მოცემულია კონვენციის მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „c“ ქვეპუნქტში. მხედველობაში მისაღები ვადის ათვლა იწყება პირის დაკავებიდან (იხ. ტომაში საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1992 წლის 27 აგვისტო, § 83, სერიები A, N241‑A) ან დაპატიმრებიდან (იხ. ლეტელიე საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1991 წლის 26 ივნისი, § 34, სერიები A, N 207) და სრულდება მაშინ, როდესაც იგი გათავისუფლდება ან მსჯავრი დაედება, თუნდაც მხოლოდ პირველი ინსტანციის სასამართლოს მიერ (იხ.ვემჰოფი გერმანიის წინააღმდეგ, 1968 წლის 27 ივნისი, გვ. 23, § 9, სერიები A, N7; ლაბიტა იტალიის წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N26772/95, § 147, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2000‑IV; კალაშნიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ, N47095/99, § 110, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2002‑VI და სოლმაზი თურქეთის წინააღმდეგ, N27561/02, §§ 23-24, 2007 წლის 16 იანვარი).

86. მიუხედავად იმისა, რომ მე-5 მუხლის პირველი პუნქტის „c“ ქვეპუნქტი იმ საფუძვლებს ადგენს, როდის შეიძლება დასაშვები იყოს წინასწარი პატიმრობა (იხ. დე იონგი და ვან დენ ბრინკი ნიდერლანდების წინააღმდეგ, 1984 წლის 22 მაისი, §44, სერიები A, N77), პუნქტი 3, რომელიც წინა დებულებასთან ერთობლიობაში უნდა მოიაზრებოდეს, ასევე ადგენს კონკრეტულ საპროცესო გარანტიებს, მათ შორის იმას, რომ წინასწარი პატიმრობის ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს გონივრულ ვადას, ანუ მოცემული დებულება არეგულირებს მის ხანგრძლივობას.

87. მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის თაობაზე სასამართლოს დამკვიდრებული პრეცედენტული სამართლის თანახმად, გონივრული ეჭვის არსებობა ხანგრძლივი პატიმრობის დასაშვებობის წინაპირობაა, მაგრამ ეს საფუძველი არ არის საკმარისი გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ: სასამართლომ შემდეგ უნდა დაადგინოს: (1) რამდენად ამართლებს სასამართლო ორგანოების მიერ დასახელებული სხვა საფუძვლები თავისუფლების აღკვეთის გაგრძელებას და (2) იყო თუ არა ეს საფუძვლები „შესაბამისი“ და „საკმარისი“ , გამოიჩინეს თუ არა ეროვნულმა სახელისუფლებო ორგანოებმა „განსაკუთრებული გულმოდგინება“ საქმისწარმოებისას (იხ. ლეტელიე, § 35 და იდალოვი რუსეთის წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N5826/03, § 140, 2012 წლის 22 მაისი). სასამართლომ ასევე აღნიშნა, რომ თავისუფლების ნებისმიერი პერიოდით აღკვეთის დასაბუთება, დამოუკიდებლად იმისა, თუ რამდენად ხანმოკლეა ეს ვადა, დამაჯერებლად უნდა იყოს წარმოდგენილი სახელისუფლებო ორგანოების მიერ. პირის გათავისუფლების თუ დაკავების გადაწყვეტილების მიღებისას სახელისუფლებო ორგანოები ვალდებულნი არიან განიხილონ მისი სასამართლოზე გამოცხადების უზრუნველყოფის ალტერნატიული საშუალებები .

88. სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის შესაბამისად, თავისუფლების აღკვეთის „შესაბამის“ და „საკმარის“ საფუძვლებად (გონივრული ეჭვის არსებობის გარდა) მიჩნეულია ისეთი საფუძვლები, როგორიცაა მიმალვის საშიშროება, მოწმეებზე ზეწოლის რისკი ან მტკიცებულების გაყალბების რისკი, შეთქმულების რისკი, დანაშაულის განმეორებით ჩადენის რისკი, საზოგადოებრივი წესრიგის დარღვევის რისკი და დაკავებულის დაცვის საჭიროება (იხ. შტოგმულერი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1969 წლის 10 ნოემბერი, § 15, სერიები A, N9; ვემჰოფი, § 14; ტომაში, § 95; ტორთი ავსტრიის წინააღმდეგ, 1991 წლის 12 დეკემბერი, § 70, სერიები A, N224; ლეტელიე, § 51 და ი.ა. საფრანგეთის წინააღმდეგ, 1998 წლის 23 სექტემბერი, § 108, განაჩენებისა და გადაწყვეტილების შესახებ ანგარიშები 1998‑VII).

89. პრეზუმფცია ყოველთვის გათავისუფლების სასარგებლოდ უნდა იყოს დაშვებული. როგორც დადგენილია საქმეში ნოიმაისტერი ავსტრიის წინააღმდეგ (1968 წლის 27 ივნისის გადაწყვეტილება, სერიები A, N8, გვ. 37, § 4), მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მეორე ნაწილი, რომელიც ითვალისწინებს გათავისუფლებას სასამართლო განხილვამდე, არ აძლევს სასამართლო ორგანოებს არჩევანს, უზრუნველყონ ბრალდებულის პროცესზე გამოცხადება გონივრულ ვადაში ან გაათავისუფლონ იგი სასამართლო განხილვამდე. აღნიშნული ითვალისწინებს ბრალდებულის დაკავებას, რომლის ხანგრძლივობა არ უნდა გასცდეს გონივრული ვადის ფარგლებს (იხ. ვემჰოფი, § 5); თუნდაც იმ შემთხვევაში, როდესაც წინასწარი გამოძიების ხანგრძლივობა არაა სადავო, ასეთი დაკავების ხანგრძლივობა არ უნდა აღემატებოდეს გონივრულ ვადას (იხ. შტოგმულერი, §5). გადაწყვეტილების მიღებამდე, იგი უნდა ითვლებოდეს უდანაშაულოდ. მოცემული დებულების მიზანია პირის პირობითი განთავისუფლება მაშინვე, როგორც კი დაკავების გაგრძელება აღარ იქნება მიჩნეული გონივრულად (იხ. მაკქეი, § 41).

90. შეკითხვა იმის შესახებ, არის თუ არა წინასწარი დაკავების ვადა გონივრული, არ უნდა შეფასდეს აბსტრაქტულად, ანუ არის თუ არა ბრალდებულისთვის წინასწარი პატიმრობის შეფარდება გონივრული, უნდა შეფასდეს თითოეული საქმის ფაქტობრივი გარემოებების საფუძველზე და კონკრეტული მახასიათებლების გათვალისწინებით. ხანგრძლივი ვადით დაკავება შეიძლება იქნეს გამართლებული მოცემულ საქმეში მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ რეალურად არსებობს საზოგადოებრივი ინტერესი, რომელიც უდანაშაულობის პრეზუმფციის მიუხედავად, გადაწონის კონვენციის მე-5 მუხლში მოცემულ პირის თავისუფლების მნიშვნელობასთან დაკავშირებულ წესს (იხ.ლაბიტა, § 152, და კუდლა პოლონეთის წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N30210/96, §§ 110 და მომდევნო პარაგრაფები, ადამიანის უფლებათა ევროპული სასამართლო ECHR, 2000‑XI). განსაკუთრებით მიმალვის რისკთან დაკავშირებით, ყურადღება უნდა გამახვილდეს შესაბამისი პირის ხასიათზე, მის მორალზე, აქტივებზე, იმ სახელმწიფოსთან კავშირზე, სადაც ხორციელდება მის მიმართ სისხლისსამართლებრივი დევნა და პირის საერთაშორისო კონტაქტებზე (იხ. ნოიმაისტერი, § 10).

91. თავდაპირველად ეროვნული სასამართლო ორგანოების ვალდებულებაში ექცევა იმის უზრუნველყოფა, რომ მოცემულ საქმეში ბრალდებული პირის წინასწარი დაკავების ვადა არ აღემატებოდეს გონივრულ ვადას. შესაბამისად, უდანაშაულობის პრეზუმფციის პრინციპის გათვალისწინებით, მათ უნდა გამოიკვლიონ ყველა ფაქტი, რომელიც ადასტურებს ან ეწინააღმდეგება საზოგადოებრივი ინტერესის ზემოაღნიშნული მოთხოვნის არსებობას ან ამართლებს მე-5 მუხლით დადგენილი წესიდან გადახვევას. სასამართლოებმა უნდა გაითვალისწინონ და ასახონ აღნიშნული გარემოებები განთავისუფლების შესახებ გადაწყვეტილებაში. სასამართლომ სწორედ გადაწყვეტილებებში ასახულ საფუძვლებსა და განმცხადებლის მიერ თავის საჩივარში კარგად დოკუმენტირებულ ფაქტებზე დაყრდნობით უნდა გადაწყვიტოს, დაირღვა თუ არა მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტი (იხ. კუდლა, § 110 და იდალოვი, § 141).

2. არსებობს თუ არა სასამართლოს პრეცედენტული სამართლის განვითარების საჭიროება

(ა) დაკავების საწყისი პერიოდი და „კონკრეტული ვადის გასვლასთან“ დაკავშირებული პრობლემა

92. როგორც ზემოთ აღინიშნა (იხ. 87-ე აბზაცი), გონივრული ეჭვის არსებობა არის ხანგრძლივი პატიმრობის დასაშვებობის წინაპირობა, მაგრამ ეს საფუძველი არაა საკმარისი გარკვეული ვადის გასვლის შემდეგ. აღნიშნული დათქმა პირველად შტოგმულერის საქმეში დადგინდა (იხ.§ 4). მოგვიანებით მოცემული მიდგომა ცნობილი გახდა, როგორც „ლეტელიეს პრინციპი“, რომელიც არაერთგზის დადასტურდა დიდი პალატის რამდენიმე მომდევნო გადაწყვეტილებაში (იხ. ლაბიტა, § 153; კუდლა, §111; მაკქეი, § 44; ბიკოვი რუსეთის წინააღმდეგ [დიდი პალატა], N4378/02, § 64, 2009 წლის 10 მარტი; იდალოვის საქმეში, § 140). აღნიშნულმა პრინციპმა შესაძლებელი გახადა განგვესხვავებინა პირველი ეტაპი, როდესაც გონივრული ეჭვის არსებობა საკმარისი საფუძველია დაკავებისთვის და მეორე ეტაპი, რომელიც „კონკრეტული ვადის გასვლის შემდეგ“ დგება და მხოლოდ გონივრული ეჭვი არ არის საკმარისი, ამ დროს სხვა „შესაბამისი და საკმარისი“ საფუძვლებია საჭირო ეჭვმიტანილის დასაკავებლად.

93. ვინაიდან განმცხადებელი სამართალწარმოებისას სასამართლოში არ დავობდა იმაზე, რომ არ არსებობდა გონივრული ეჭვი, რომლის თანახმად, მან ჩაიდინა დანაშაული, სასამართლო არ მიიჩნევს საჭიროდ, რომ გამოიკვლიოს ეს საკითხი. თუმცა დამატებითი საფუძვლების გათვალისწინებით (გარდა ეჭვის გონივრულობისა), რომლებსაც ეყრდნობიან ეროვნული სასამართლოები, ჩნდება კითხვა დროის იმ მონაკვეთთან დაკავშირებით, როდესაც მოითხოვებოდა ასეთი დამატებითი საფუძვლები. აღნიშნულ კითხვაზე პასუხი ეფუძნება „კონკრეტული ვადის გასვლის“ მნიშვნელობას.

94. სასამართლოს აქამდე არ განუსაზღვრავს საკუთარ პრეცედენტულ სამართალში „კონკრეტული ვადის გასვლის“ მნიშვნელობა და არ დაუდგენია მასთან დაკავშირებით ზოგადი კრიტერიუმები. ახლახან განხილულ მაგიი და სხვები გაერთიანებული სამეფოს წინააღმდეგ (N26289/12, N29062/12 და N29891/12, 2015 წლის 12 მაისი) სასამართლომ აღიარა, რომ არ არსებობდა ფიქსირებული ვადა, რომელიც გამოიყენება „კონკრეტული ვადის გასვლის“ განსამარტად. მან აღნიშნა:

88. იმ გონივრული ეჭვის არსებობა, რომ დაპატიმრებულმა პირმა ჩაიდინა დანაშაული, წინასწარი დაკავება არის კანონიერი, მაგრამ ამ ვადის ამოწურვასთან ერთად აღარ იარსებებს საკმარისი საფუძველი პატიმრობის გაგრძელებისთვის. სასამართლოს არ უცდია ამ კონცეფციის ფიქსირებულ დღეებში, კვირებში, თვეებში ან წლებში ან სხვადასხვა პერიოდში გადაყვანა დანაშაულის სიმძიმის გათვალისწინებით (იხ. შტოგმულერი ავსტრიის წინააღმდეგ, N1602/62, § 4, 1969 წლის 10 ნოემბერი).”

95. მიუხედავად ამისა, რამდენიმე საქმეში (იხ. ტურკანი და ტურკანი მოლდოვას წინააღმდეგ, N39835/05, § 54, 2007 წლის 23 ოქტომბერი; ფაცურია საქართველოს წინააღმდეგ, N30779/04, § 67, 2007 წლის 6 ნოემბერი; ოსმანოვიჩი ხორვატიის წინააღმდეგ, N67604/10, §§ 40-41, 2012 წლის 6 ნოემბერი და ზაიდოვი აზერბაიჯანის წინააღმდეგ, N11948/08, §62, 2014 წლის 20 თებერვალი), სასამართლომ მიიჩნია, რომ რამდენიმედღიანი პატიმრობის შემდეგ მხოლოდ გონივრული ეჭვის არსებობა თავისთავად ვერ გაამართლებს წინასწარ პატიმრობას და საჭიროა დამატებითი საფუძვლების არსებობა.

96. ზემოაღნიშნულის გათვალისწინებით, სასამართლო მიიჩნევს, რომ სასარგებლო იქნებოდა თავისი პრეცედენტული სამართლის შემდგომი განვითარება ეროვნულ სასამართლო ორგანოების ვალდებულებებთან დაკავშირებით, რათა მათ დაასაბუთონ წინასწარი პატიმრობის გაგრძელება მე-5 მუხლის მე-3 პუნქტის მეორე ნაწილის მიზნებისთვის.

97. ხელახლა უნდა იქნეს განმეორებული, რომ დაკავების ვადის გონივრულობის შეფასებისას გასათვალისწინებელი პერიოდის ათვლა იწყება პირის თავისუფლების აღკვეთის მომენტიდან.

98. პირს იმავე პერიოდიდან აქვს უფლება მე-3 პუნქტის პირველი ნაწილის თანახმად, „დ