1 REKABET KURUMU
REKABET KURULU KARARI
Dosya Sayısı : D1/Ş.Y.-98/3 (Önaraştırma)
Karar Sayısı : 00-24/251-136
Karar Tarihi : 27.6.2000
A- TOPLANTIYA KATILAN ÜYELER
Başkan : Prof. Dr. M. Tamer MÜFTÜOĞLU
Üyeler : Dr.Kemal EROL, M. Zeki UZUN, Sadık KUTLU,
İsmet CANTÜRK, Nejdet KARACEHENNEM, Mustafa PARLAK, A. Ersan GÖKMEN,
R.Müfit SONBAY, Kubilay ATASAYAR, Murat GENCER
B- RAPORTÖRLER: Yaşar TEKDEMİR, Meltem BAĞIŞ, O. Yelda TOY
C- ŞİKAYET EDENLER: İstanbul Perakendeci Bakkallar Odası
Elvanzade Cami Sok. No:35 Unkapanı/İSTANBUL
Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu
Tunus Cad. No:4 06680 Bakanlıklar/ANKARA
Türkiye Bakkallar ve Bayiler Federasyonu
Talatpaşa Bulvarı No:136/10 Dörtyol/ANKARA
D- HAKKINDA ÖNARAŞTIRMA YAPILANLAR: Türkiye Coca-Cola Grubu
Esenşehir Mah. Erzincan Cad. No: 36 Ümraniye/İSTANBUL
Fruko-Tamek Grubu
Evren Mah. Gülbahar Cad. No: 60 Güneşli/İSTANBUL
E- DOSYA KONUSU: Meşrubat üreticileri Türkiye Coca Cola Grubu ve Fruko-
Tamek Grubu'nun hipermarketlere ve bakkallara yönelik olarak ayrımcı fiyat ve
satış koşulları uygulamaları, miktar kısıtlaması ve fiyat tesbiti yapmaları.
F- İDDİALARIN ÖZETİ: Şikayet dilekçelerinde, meşrubat üreticisi firmaların eşit
alıcılara farklı yükümlülükler getirdikleri, hipermarketlere belli sayının üzerinde
meşrubat satmamaları yönünde şart koşarak meşrubat arzını kontrol altında
tuttukları ve bakkallara belirli fiyatın altında satmama koşulu ile mal verdikleri
iddiaları yer almaktadır.
G- DOSYA EVRELERİ: Kurum kayıtlarına 21.1.1998 tarih ve 117-27 sayı ile giren
başvuru üzerine hazırlanan 17.3.1998 tarih ve D1/Ş.Y.-98/3 sayılı İlk İnceleme
Raporu, 19. 3.1998 tarihli Kurul toplantısında görüşülerek 98-57/427-55 sayı ile
önaraştırma yapılmasına karar verilmiştir. Kurul’un söz konusu kararı uyarınca
22.5.2000 tarihinde raportörler önaraştırma yapmak üzere görevlendirilmişlerdir.
Diğer yandan, ilgili önaraştırma süreci sırasında 2.6.2000 tarih ve 2218 sayı ile
Rekabet Kurumu kayıtlarına intikal eden Türkiye Esnaf ve Sanatkarları
Konfederasyonu’nun, Kırklareli Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği’nin kendilerine
yaptıkları başvuruya istinaden gönderdiği şikayet dilekçesi ve 25.5.2000 tarih ve
2057 sayı ile Kurum kayıtlarına intikal ettirilen Türkiye Bakkallar ve Bayiler
Federasyonunun, Kartal, Kırklareli, Konya, Eskişehir, Bursa, Kayseri ve Burdur
2 REKABET KURUMU
Bakkal Odalarının kendilerine yapılan aynı nitelikteki başvurularına istinaden
gönderdiği şikayet dilekçesinde, büyük marketlerin lehine ve bakkalların aleyhine
ayırımcılık yapıldığı iddiaları ve buna ilişkin belgeler yer almaktadır. Söz konusu bu
başvurular da konu itibarıyla benzerlik göstermesi nedeniyle bu önaraştırma
kapsamında değerlendirilmiştir.
İlgili karar uyarınca düzenlenen 20.6.2000 tarih D3/1/Y.T-00/3 sayılı
Önaraştırma Raporu 23.6.2000 tarih, REK.0.07.00.00/48 sayılı Başkanlık önergesi
ile 00-24 sayılı Kurul toplantısında görüşülerek karara bağlanmıştır.
H- RAPORTÖRLERİN GÖRÜŞÜ: Raportörler, önaraştırma raporunda;
- Meşrubat üreticileri tarafından eşit durumdaki alıcılara farklı fiyat ve satış
koşulları uygulayarak ayırımcılık yapıldığı iddiası ile ilgili olarak, 4054 sayılı
Kanun'un uygulanması bakımından büyük market olarak kabul edilen hipermarket ve
süpermarketlerin bakkallar ile üreticiler karşısında eşit durumda olmamaları
nedeniyle, üreticilerin büyük marketler ve bakkallara yönelik ayırımcı
uygulamalarının 4054 sayılı Kanun kapsamında bir ihlal olmadığını,
- Meşrubat üreticilerinin hipermarketlere belli sayının üzerinde meşrubat
satmamaları yönünde şart koşarak meşrubat arzını kontrol altında tuttukları iddiası
ile ilgili olarak, şikayetçi taraf olan İstanbul Perakendeci Bakkallar Odası yetkililerinin
bu anlamda bir baskı ya da miktar sınırlamasının olmadığını ve büyük market olarak
tabir edilen hipermarketlerden istenildiği kadar mal alınabildiğini, ancak şikayet
döneminde kredi kartı ile yapılan alış verişlerde bir sınırlama olduğunu belirtmesi ve
diğer yandan kredi kartı ile yapılan alışveriş bakımından getirilen sınırlamanın ilgili
marketin kendi satış politikasının bir parçası olması nedenleriyle miktar kısıtlaması
iddiasının 4054 sayılı Kanun kapsamında bir ihlal olmadığını,
- Meşrubat üreticilerinin bakkallara yönelik fiyat empozesi iddiasının, üreticilerden
Türkiye Coca-Cola grubunun o dönemde geçerli olan ve fiyat empozesi içeren
anlaşmalarını 5.5.1998 tarihine kadar muafiyet/menfi tespit talebiyle bildirmesi ve
ayrıca aynı tarihte bildirilen ve söz konusu anlaşmaların yerine 1998 Mayıs ayından
itibaren yürürlüğe giren ve 1997/3 ve 1997/4 sayılı grup muafiyeti tebliğleri esas
alınarak düzenlenen yeni anlaşmaların fiyat empozesine ilişkin hiç bir hüküm
içermemesi, öte yandan, diğer üretici Fruko-Tamek grubunun yapmış olduğu
anlaşmalara yönelik olarak önaraştırma kararı alınması ve önaraştırma sürecinin
devam etmesi nedenleriyle mevcut önaraştırma kapsamından ayrı değerlendirilmesi
gerektiğini,
belirterek söz konusu iddialara yönelik olarak bir soruşturma açılmaması gerektiği
sonuç ve kanaatine ulaşmışlardır.
İ- İNCELEME VE DEĞERLENDİRME
I.1. Taraflar
I.1.1. Şikayet Eden Taraflar
Önaraştırmaya esas teşkil eden şikayet İstanbul Perakendeci Bakkallar Odası
(İPBO)'na aittir. 507 sayılı Küçük Esnaf ve Sanatkarlar Yasası uyarınca kurulan ve
çalışmalarını sürdüren İPBO, İstanbul ölçeğinde bünyesinde kayıtlı yaklaşık 8.000
üyeye sahiptir. İPBO, “İstanbul Perakendeci Bakkallar ve Benzerleri ve
3 REKABET KURUMU
Müstahdemleri Derneği Statüsü”ne ve İstanbul Esnaf ve Sanatkarlar Odaları
Birliği’nin 2.1.1996 tarih ve 6 sayılı kararına göre, üyeleri ile yanlarında çalışanların
mesleki, ekonomik ihtiyaçlarını gidermek, sanat ve ticaretlerinin mesleki ahlak ve
kamu yarına uygun ahenkli ve verimli bir tarzda gelişmesini sağlamak, müşterileri ile
aralarındaki münasebetleri düzenlemek amacıyla İstanbul Büyükşehir Belediyesi
sınırları içerisinde faaliyette bulunmak üzere kurulmuş bir odadır.
Diğer yandan, önaraştırma süreci içerisinde, önaraştırmanın asıl inceleme
konusu olan bakkallar ile hipermarket ve süpermarketler arasında ayırımcılık
yapıldığı iddiasıyla başka başvurular yapılmıştır. Söz konusu başvuruları yapanlar,
Kırklareli Esnaf ve Sanatkarlar Odaları Birliği’nin kendilerine yaptıkları başvuruya
istinaden Türkiye Esnaf ve Sanatkarları Konfederasyonu ile Kartal, Kırklareli, Konya,
Eskişehir, Bursa, Kayseri ve Burdur Bakkal Odalarının kendilerine yaptıkları
başvuruya istinaden Türkiye Bakkallar ve Bayiler Federasyonu'dur.
I.1.2. Şikayet Edilen Taraflar
Haklarında şikayetçi olunanlar meşrubat sanayi şirketleridir. Süt hariç
alkolsüz içecekler grubunun hepsini meşrubat kavramı içinde ele almak mümkündür.
Meyve suları, meyveli gazozlar, colalı içecekler, sade gazozlar, maden suları hatta
şişe sularının hepsi bu kapsamda düşünülebilir. Meşrubat sektörünün bu kadar
geniş olarak ele alınmasına karşın, esas itibariyle meşrubat denildiğinde alkolsüz
gazlı içeceklerin (temelde colalı içecekler, sade ve meyveli gazozlar)
anlaşılmaktadır. Bu bağlamda haklarında şikayet edilen şirketlerin temelde colalı
içecekleri üreten Türkiye Coca Cola Grubu ve Fruko Tamek Grubu olduğu dosya
mevcudu bilgi ve belgeden anlaşılmaktadır. Türkiye Coca Cola Grubu ile Fruko-
Tamek Grubu (Pepsi) dışında gazlı alkolsüz içecek pazarında faaliyet gösteren diğer
firmalar pazar payları esas alınmak üzere sırasıyla Kristal Kola, Erbak Uludağ ve
Çamlıca'dır. Bu firmalar ulusal düzeyde üretim ve pazarlama faaliyetlerini
yürütmektedir. Bu şirketlerin şikayete konu uygulamanın ortaya çıkması bakımından
etkileri pazar paylarının çok az olması nedeniyle önemli olarak görülmemiştir.
I.1.3. Lehlerine Ayırımcılık Yapıldığı İddia Edilen Büyük Marketler
(Hipermarketler ve Süpermarketler)
Her ne kadar yapılan başvurularda haklarında şikayetçi olunan firmalar üreticiler
olsa da, şikayet dilekçelerine konu uygulamaların ortaya çıkmasında önemli yerleri
olması nedeniyle hipermarket ve süpermarketler de taraf olarak değerlendirilmiştir.
İPBO'nun, lehlerine ayırımcılık yapıldığını iddia ettiği hipermarketler ve
süpermarketler çoğunlukla zincir market olarak faaliyet göstermektedirler. Nitekim
İPBO tarafından delil olarak sunulan fatura örnekleri de tamamen zincir olarak
faaliyet gösteren marketlere aittir. Bu bakımdan bu başlık altında yer verilen "büyük
market" kavramı birden fazla sayıda (hipermarket ya da süpermarket) zincir halinde
faaliyet gösterenleri ifade etmektedir. Söz konusu bu marketler genellikle tek bir
merkezden yönetilmekte, satış ve pazarlama politikaları merkezden belirlenmekte ve
bu politikalar zincire dahil tüm marketleri bağlamaktadır. Nitekim şikayete konu
meşrubat ürünlerine ilişkin olarak da, üretici firmalar ile tüm marketlerin tamamının
ihtiyacını karşılayacak şekilde merkezden yapılan bir sözleşme imzalanmaktadır.
4 REKABET KURUMU
I. 2. İlgili Pazar
I. 2. 1. İlgili Ürün Pazarı
Şikayet edilenlerin, faaliyet gösterdikleri alanlar dikkate alınarak ilgili ürün
pazarı, ticari içecekler pazarında, alkolsüz içecekler segmentinde, gazlı alkolsüz
içecekler ve meyve suları olarak belirlenmiştir.
I. 2. 2. İlgili Coğrafi Pazar
1997/1 sayılı Tebliğ'in 4. maddesinde coğrafi pazar, “teşebbüslerin, mal ve
hizmet arz ve talebi konusunda faaliyet gösterdikleri, rekabet koşullarının yeterli
derecede homojen ve özellikle rekabet koşulları komşu bölgelerden hissedilir
derecede farklı olduğu için bu bölgelerden kolayca ayrılabilen bölgelerdir.” şeklinde
tanımlanmaktadır. İlk olarak belirtilmesi gereken husus, şikayetin İstanbul
Perakendeci Bakkallar Odası tarafından yapılması ve bu nedenle İstanbul bölgesine
ilişkin olmasıdır. Buna karşılık üretici firmalar, müşterilerine yönelik olarak
politikalarını belirli bir bölgeyi dikkate alarak değil, tüm Türkiye pazarını dikkate
alarak belirlemektedir. Bu çerçevede iddia edilen uygulamalar, sadece İstanbul'daki
bakkal ve hipermarketler için değil, aynı zamanda İstanbul dışında diğer yerlerdeki
bakkallar ve marketler için de geçerlidir.
Öte yandan, önaraştırma süreci içerisinde Kurum'a intikal eden ve bu rapor
kapsamında değerlendirilen benzer şikayetler, uygulamanın sadece İstanbul ile
sınırlı olmadığını göstermektedir. Bu nedenle ilgili coğrafi pazarı, sadece İstanbul ile
sınırlı tutmak doğru bir değerlendirme olmayacaktır. Diğer yandan, yukarıda dikkate
alınan gazlı alkolsüz içecek üreticileri tüm Türkiye dahilinde yaygın bir şekilde
benzer koşullar altında üretim ve pazarlama faaliyetlerini sürdürmektedirler. Söz
konusu şirketler tarafından üretilen ürünler benzer niteliklere sahiptir. Üreticiler gibi
perakendeciler de tüm Türkiye’de yaygın bir şekilde faaliyet göstermektedir. İlgili
ürünlerin şişelenmiş, kutulanmış, pre-mix, post-mix v.b. şekillerde üretilip satışa
sunulması, söz konusu ürünler bakımından benzer nakliye koşullarının varlığı,
ürünlerin raf ömürlerinin yeterince uzun olması ve bu çerçevede ürünlerin ülke içinde
kolayca bir bölgeden başka bir bölgeye nakliyesinin mümkün olması nedenleriyle
ilgili coğrafi pazar Türkiye Cumhuriyeti sınırlarıdır.
I. 3. Etkilenen Pazar
I. 3.1. Perakende Sektörü
Türkiye’de belli bir ürüne tahsis edilmemiş gıda ağırlıklı perakende satış
yapan işyerleri incelendiğinde, pazarda hipermarketler, süpermarketler, orta
marketler, marketler, bakkallar, büfeler, ihtisas mağazaları, benzin istasyonu
marketleri gibi çok sayıda ve farklı ölçeklerde teşebbüs bulunduğu görülmektedir. AC
Nielsen-ZET’in araştırmasına göre; hipermarket, süpermarket, market ve bakkalların
sayıları 1999 yılı itibarıyla toplam 164.593’tür. Bu sayının 148.925’i her türlü ürünün
sınırlı miktarlarda da olsa bulunduğu geniş coğrafyaya dağılmış ve geleneksel
perakende kanalları olan bakkallardan oluşmaktadır. Marketlerin sayısı 13.247,
hipermarketler ve zincir mağazalar dahil olmak üzere süpermarketlerin sayısı ise
2.421’dir. Türkiye’nin büyük bir ülke olması ve bölgelerarası farklılıkların bulunması
nedeniyle pazarda yoğunlaşmış ve bütünleşmiş bir yapı ortaya çıkmamaktadır.
5 REKABET KURUMU
Belirli bir mala tahsis edilmemiş mağazalarda gıda ağırlıklı perakende ticaret
yapan iş yerlerini şu şekilde kategorize etmek mümkündür:
- Hipermarketler; en az 2500 m² satış alanı olan, otoparkı, dinlenme alanları ile
gıda ve gıda dışı ürünlerin düşük fiyatlarla satıldığı self-servis yöntemine göre
çalışan ve genellikle şehir dışında olan yerlerdir. Ortalama satış alanları 8000-20000
m² arasında değişmektedir. Türkiye’de bu satış yerlerinin sayısı 1996'da 37 iken,
1999'da 100’e ulaşmıştır. Gelişme trendinin en fazla olduğu bu grubun sektörde
toplam cirodan aldığı pay ise 1996’da %2.9, 1997’de %4, 1998’de %8.8 olmuştur.
- Süpermarketler; 400-2500 m² alana sahip, genellikle tek katlı satış alanlarıdır.
Çoğunda otopark bulunur. Birden çok yazarkasa çıkışı vardır. Üretim kaynaklarından
mümkün olan en yüksek oranda, aracısız satın alma, hızlı stok devri, düşük kar marjı
ilkeleriyle çalışır. Sayıları 1996’da 384 iken, 1997’de 549’a, 1998’de 665’e
yükselmiştir. Sektördeki toplam cirodan aldıkları pay 1996'da 6.9 iken, 1997'de
%10.5’e yükselmiş, 1998'de %10.4’te kalmıştır.
- Küçük Süpermarketler; 400-1000 m² arasında satış alanına sahip ve en az 2
yazarkasası bulunan satış yerleri bu sınıf içinde değerlendirilmektedir. Sayıları
1996’da 895 iken, 1997’de 1082’ye, 1998’de 1370’e yükselmiştir. Toplam cirodan
aldıkları pay 1996'da %7.6 iken, 1997’de %9.9’a yükselmiş, 1998’de 8.8’e
gerilemiştir.
Hipermarket ve süpermarket t
