1 REKABET KURUMU
REKABET KURULU KARARI
Dosya Sayısı : D1/1/H.U.-01/1 (Önaraştırma)
Karar Sayısı : 01-56/554-130
Karar Tarihi : 20.11.2001
A- TOPLANTIYA KATILAN ÜYELER
Başkan : Prof. Dr. M.Tamer MÜFTÜOĞLU
Üyeler : Dr. Kemal EROL, İsmet CANTÜRK, Nejdet KARACEHENNEM,
Ersan GÖKMEN, R. Müfit SONBAY, Kubilay ATASAYAR, Murat GENCER,
Mustafa PARLAK
B- RAPORTÖRLER: Harun ULU, Şenol KOCAER
C- ŞİKAYET EDEN: - Aslı Kimya Petrol Ürünleri ve Isı Sistemleri İthalat
İhracat Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti.
Çanakkale Asfaltı Cumhuriyet Cad. No:4 Koyundere,
Menemen-İzmir
D- HAKKINDA ÖNARAŞTIRMA YAPILAN
- Petrol Ofisi A.Ş.
Eski Büyükdere Cad. No:37 Maslak-İstanbul
E- DOSYA KONUSU: Petrol Ofisi A.Ş.'nin parafinin hammaddesi olan light wax
pazarındaki hakim durumunu kötüye kullandığı iddiası.
F- İDDİALARIN ÖZETİ: Aslı Kimya Petrol Ürünleri ve Isı Sistemleri ithalat İhracat
Sanayi Ticaret Ltd. Şti. (Aslı Kimya)'nin, parafin üretmek için tesis kurduğu, ancak
parafinin hammaddesi olan “light wax”ın dağıtımında tekel olan Petrol Ofisi’nin
(POAŞ) mal vermeyi kesmesi üzerine tesisin faaliyetlerinin durdurulduğu iddia
edilmektedir.
G- DOSYA EVRELERİ: Kurum kayıtlarına 8.8.2001 tarih ve 3339 sayı ile giren
başvuru üzerine hazırlanan 21.9.2001 tarih, D1/1/H.U.-01/1 sayılı İlk İnceleme
Raporu, 2.10.2001 tarih, 01-46 sayılı Kurul toplantısında görüşülmüş ve 4054 sayılı
Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’un 6. maddesinin ihlaline ilişkin bir
soruşturma açılmasına gerek olup olmadığının belirlenmesi amacıyla, aynı Kanun'un
40/1. maddesi uyarınca, 00-46/474-M sayı ile önaraştırma yapılmasına karar
verilmiştir.
İlgili karar uyarınca düzenlenen 13.11.2001 tarih ve D1/2/H.U.-01/2 sayılı
Önaraştırma Raporu 16.11.2001 tarih, REK.0.05.00.00/114 sayılı Başkanlık önergesi
ile 20.11.2001 tarih ve 01-56 sayılı Kurul toplantısında görüşülerek, karara
bağlanmıştır.
H- RAPORTÖRLERİN GÖRÜŞÜ: İlgili raporda; POAŞ'ın müşteri sözleşmesini
yenilememek suretiyle Aslı Kimya'ya mal vermeyi kesmesinin 4054 sayılı Kanun'un
2 REKABET KURUMU
6. maddesini ihlal etmediği, dolayısı ile anılan teşebbüs hakkında soruşturma
açılmasına gerek olmadığı ifade edilmektedir.
İ- İNCELEME VE DEĞERLENDİRME
I.1. İlgili Pazar
I.1.1. Ürün Pazarı
Ham petrol rafine işlemlerinin en son basamağında, madeni yağ üretiminde
kullanılan "light neutral" elde edilmektedir. Waxlar, light neutralın içinde bulunan
donucu bir maddedir. Bu nedenle, light neutraldan ayrıştırılması gerekmektedir.
Başka bir ifadeyle, rafineriler ticari amaçla doğrudan wax üretimi yapmamakta, bu
ürünler madeni yağ üretimi sırasında kendiliğinden ortaya çıkmaktadır. Waxlar
ergime ve sahip oldukları yağ oranına göre light wax, heavy wax, spindle wax ve
bright wax olmak üzere dört çeşittir.
Waxlar parafin üretiminde kullanılırlar. Ham parafin içinde %20’ye kadar yağ
barındırmakta ve bu ürünün parafine dönüştürülmesi amacıyla içindeki yağ oranının
belli bir seviyeye indirilmesi ve “de-oiling” işlemlerinden geçirilerek rafine edilmesi
gerekmektedir. Parafin rafinasyonunda başlıca iki teknik bulunmaktadır. “Sweating”
(terletme) tekniği ile waxlardaki yağ çeşitli proseslerle terletilerek ayrıştırılmaktadır.
Yağın ayrıştırılmasıyla elde edilen parafin, beyazlatma ve şeffaflaştırma
işlemlerinden geçirilip kalıplandıktan sonra pazara sunulduğu gibi, bazı diğer katkı
maddeleri ile özel amaçlı parafin üretiminde de kullanılmaktadır. Waxlardan parafin
üretmenin diğer bir tekniği de “solvent ekstraksiyon” tekniğidir. Bu prosesle waxlar
kimyasal tepkimelerle parafine dönüştürülmektedir.
Parafin üretim tekniklerinden terletme metodu, solvent ekstraksiyon metoduna
göre daha basit teknoloji ve az yatırım gerektiren bir üretim metodudur. Solvent
ekstraksiyon yoluyla parafin üreten bir tesisin maliyeti en az 10 milyon ABD
Doları'dır. Diğer taraftan, bu tesisin rantabl çalışması için yıllık en az 20.000 ton
parafin üretilmesi gerekmektedir. Gerek sermayenin, gerekse parafin üretiminde
girdi olarak kullanılan light waxın kıtlığı nedeniyle ülkemizde sadece terletme metodu
ile üretim yapılmakta, solvent ekstraksiyon metodu ile üretim yapan tesis
bulunmamaktadır.
Bu açıklamalar çerçevesinde, ülkemizde mevcut teknoloji ile parafin
üretiminde kullanılmaya uygun tek wax çeşidinin light wax olduğu, solvent
ekstraksiyon tekniği ile parafin üretimi yapan tesis bulunmadığı için heavy waxtan
parafin üretilemediği dikkate alınarak, ilgili ürün pazarı "light wax pazarı" olarak
belirlenmiştir.
I.1.2. Coğrafi Pazar
Light waxın satış alanları itibarıyla ilgili coğrafi pazar Türkiye Cumhuriyeti
sınırları olarak tespit edilmiştir.
I.2. Yapılan Tespitler ve Hukuki Değerlendirme
I.2.1. İlgili Pazar Hakkında Genel Bilgiler
Madeni yağ üretiminde kullanılan "light neutral" ülkemizde yalnız Tüpraş
Aliağa Rafinerisi tarafından üretildiğinden, waxların üretimi de aynı rafineride
3 REKABET KURUMU
gerçekleştirilmektedir. 1970’li yıllardan itibaren parafin üretimi yapan teşebbüslerin
kurulmasına bağlı olarak waxlar için ayrı bir pazar oluşmuştur. Pazarda 1994 yılına
kadar 8-15 teşebbüs etkinlik göstermiş ve wax arzı, talebini karşılamıştır. Ancak
1994 yılından itibaren parafin talebinin ihracattaki artışa bağlı olarak artması
neticesinde wax arzı, talebini karşılayamaz duruma gelmiştir.
Light waxta arz açığının ortaya çıktığı 1994 yılına kadar söz konusu ürün
Tüpraş tarafından üretilmiş ve dağıtılmıştır. Ancak hammadde darlığı nedeniyle
Tüpraş light waxın dağıtım işini 1994 yılında POAŞ’a devretmiştir.
Wax dağıtımının POAŞ’a devredilmesinden sonra mevcut arz açığı nedeniyle
firmalar arasında ortaya çıkacak eşitliksizlikleri gidermeye yönelik olarak kota sistemi
oluşturulmuştur.
Light waxın ithal edilmesinin önünde hukuki bir engel bulunmamaktadır.
Ancak, söz konusu ürünün ithal edilebilmesi için denizyolunun kullanılması ve oda
sıcaklığında donucu bir niteliğe sahip olması nedeniyle, en küçüğü 4.000 ton tonajlı
özel gemilerle taşınması gerekmektedir. İç pazardaki firmaların kapasitelerinin
küçük, sermayelerinin de yetersiz olması nedeniyle böyle bir ithalat
gerçekleştirilememekte, dolayısıyla iç pazardaki arz eksikliği ithalat yoluyla da
kapatılamamaktadır. Başka bir ifadeyle, ithalatın önünde hukuki bir engel
olmamasına rağmen, ekonomik nedenlerden dolayı light wax ithalatı
yapılamamaktadır.
I.2.2. Yapılan İnceleme
I.2.2.1. POAŞ’ın Kota Sistemi
POAŞ’ın kota sistemi, önce müşterinin toplam üretimden alacağı oransal
payın belirlenmesini, daha sonra Tüpraş tarafından yıl içerisinde üretilen toplam
üründen müşterinin payına düşen miktarın kendisine teslim edilmesini içermektedir.
Dosya mevcudu bilgi ve belgelerden; 1995 yılında kotaların, müşterilerin
önceki yıllara ait mal alım ve üretim miktarları ile tesislerinde yapılan incelemeler
sonucunda belirlendiği anlaşılmıştır. Buna göre, teşebbüslerin 1995 yılına ilişkin
light wax kotaları aşağıda yer almaktadır:
Tablo 1- 1995 yılı light wax kotaları
Firma Adı POAŞ Kotası (%)
Baykim + Türkeli 11.50
AGS 20.00
Işıksan 1.70
Öztin Kimya 18.00
Deskim 6.00
Mercan Kimya 8.60
Ar Kimya 7.50
Tepar + Petyan 15.50
Delen Petrol 3.70
Sümerbank 2.00
Mehmet Yazgan 3.00
Mohan Kimya 1.00
4 REKABET KURUMU
İnka Kimya 0.50
Kristal Kimya 1.00
Kotalar her yıl yeniden belirlenirken, müşterinin önceki yıllara ait light wax
alımı, parafin üretimi ve POAŞ’la olan ticari ilişkilerinde sorun olup olmadığı dikkate
alınmaktadır. Kotasının altında mal alan müşterilerin almadıkları miktar diğer
müşteriler arasında paylaştırılmaktadır. Bu çerçevede, şirketlerin kotaları 2000 yılı
için aşağıdaki şekilde oluşmuştur:
Tablo 2- 2000 yılı kotaları
Firma İsmi POAŞ Kotası (%)
Mercan Kimya 12
Ar Kimya 6
Öztin Kimya 17
Baykim Kimya 15
Petyan Parafin 14
Delen Petrol 2
AGS Kimya 24
Deskim Kimya 5
Kristal Kimya 1
Işıksan Kimya 3
Yazganlar 1
POAŞ satış fiyatını, Tüpraş tarafından tespit edilen fiyat üzerine %5 oranında
kar ekleyerek belirlemektedir. Bu fiyatlar bütün müşteriler için geçerli olmakta ve bu
fiyat dışında satış yapılmamaktadır.
Light wax müşterileri POAŞ’la madeni yağ bayilik sözleşmeleri ile benzer
hükümler içeren 5 yıllık bayilik sözleşmesi imzalamaktadır.
I.2.2.2. Petrol Ofisi A.Ş.
POAŞ, faaliyetlerine 1941 yılında kamu kuruluşu olarak Petrol Limited
ünvanıyla başlamış, 5.9.1990 tarihinde özelleştirilmek üzere Başbakanlık
Özelleştirme İdaresi Başkanlığına devredilmiştir. POAŞ’ın %51 oranında hissesi blok
satış yöntemiyle 24.7.2000 tarihinde özelleştirilmiş olup, şirket sermayesinin %51’lik
hissesi İş Doğan Petrol Yatırımları A.Ş.’ye, %42,3’lük hissesi Başbakanlık
Özelleştirme İdaresi Başkanlığı'na, %6,7’lik hissesi ise diğer ortaklara aittir.
Önaraştırma çerçevesinde raportörlerin görüştüğü POAŞ Madeni Yağ
Direktörü ve Distribütör Satışları Müdürü özetle; arzın kısıtlı olması nedeniyle talebi
karşılayabilmek amacı ile POAŞ'ın kota sistemini geliştirdiği, şirketlerin kotalarının
1990 yılı öncesindeki mal alışlarına bakılarak oransal olarak düzenlendiği, piyasanın
daha iyi işlemesine yönelik olarak çeşitli kota alternatiflerinin düşünüldüğü, ancak
yaklaşık 10 yıldır uygulanmakta olan oransal kota sisteminden daha işlevsel bir kota
sisteminin oluşturulamadığı, POAŞ'ın 1993-2000 yılları arasında, arzın kısıtlı olması
ve hali hazırdaki müşterilerin kapasite kullanımlarının düşük olması nedenleriyle yeni
5 REKABET KURUMU
müşteri kabul edilmediği, 2000 yılında ilk olarak Aslı Kimya ile sözleşme yapıldığı
açıklamalarında bulunmuşlardır.
Ayrıca sö
