10
BU KARAR DANISTAY 13.DAIRESI’NCE IPTAL
EDILMISTIR. REKABET KURULU’NUN AYNI
KONUYA ILISKIN 20.09.2007 TARIH VE 07-76/908-
346 NOLU KARARINA INTERNET
SAYFAMIZDAKI KARAR ARAMA BÖLÜMÜNDEN
ERİŞEBİLİRSİNİZ.
20
30
40
05-05/42-17
2
Rekabet Kurumu Başkanlığından,
REKABET KURULU KARARI
Dosya Sayısı : 2003-1-67 (Soruşturma)
Karar Sayısı : 05-05/42-17
Karar Tarihi : 13.1.2005
50
A. TOPLANTIYA KATILAN ÜYELER
Başkan : Mustafa PARLAK
Üyeler : Tuncay SONGÖR, A. Ersan GÖKMEN, Murat GENCER,
Prof Dr. Zühtü AYTAÇ, Rıfkı ÜNAL Prof. Dr. Nurettin
KALDIRIMCI, M. Sıraç ASLAN, Süreyya ÇAKIN
B. SORUŞTURMA HEYETİ
Başkan : A. Ersan GÖKMEN 60
Raportörler :Hilal YILMAZ, Özgür BAL, Salim AYDEMİR, M. Oğuzcan
BÜLBÜL, Müge ÖZERCAN
C. ŞİKAYET EDEN :
- Özgür Çimento ve Beton Endüstrisi A.Ş.
Plevne Cd. 27/A Gülseren-Ankara
D. HAKKINDA SORUŞTURMA YAPILANLAR :
70
- Batıçim Batı Anadolu Çimento San. A.Ş.
Temsilcisi: Av. Mahmut BİRSEL, Av. Çağnur ALP
Cumhuriyet Bulvarı 140/1 Işık Apt.
Kat:8 35210 Alsancak-İzmir
- Çimsa Çimento San. ve Tic. A.Ş.,
Temsilcisi: Av. Nurkut İNAN
Çobanyıldızı Sok. 8/12 06680, Çankaya-Ankara
- Göltaş-Göller Bölgesi Çimento San. ve Tic. A.Ş., 80
Temsilcisi: Av. Emre DERMAN, Av. Mehtap Yıldırım ÖZTÜRK, Zeynep İNCE
Piyade Sok. Portakal Çiçeği Apt. No:18 C Blok Ankara
- Denizli Çimento San. A.Ş.
Temsilcisi: Av. Abidin KAYHAN
Aydın sok. No:10 1. Levent-İstanbul
05-05/42-17
3
E. DOSYA KONUSU : Göltaş-Göller Bölgesi Çimento San. ve Tic. A.Ş.,
Çimsa Çimento San. ve Tic. A.Ş., Batıçim Batı Anadolu Çimento San.
A.Ş. ve Denizli Çimento San. A.Ş.’nin 4054 sayılı Kanun’u ihlal ettikleri 90
iddiası.
F. İDDİALARIN ÖZETİ : Çimento üreticisi firmaların hammadde (çimento)
pazarındaki hakim durumlarını mamul madde (hazır beton) pazarında arz
boykotu, pazar paylaşımı, müşterileri arasında ayrımcılık yapma, sabit fiyat
belirleme ve yıkıcı fiyatlama gibi eylemler vasıtasıyla kötüye kullanmaları
sonucunda Özgür Çimento ve Beton End. A.Ş.’nin büyük zarar gördüğü iddia
edilmektedir.
G. DOSYA EVRELERİ 100
- 7.5.2003 tarih, 2021 sayı ve 13.5.2003 tarih, 2124 sayı ile giren şikayet
dilekçeleri üzerine hazırlanan 18.6.2003 tarih ve 2003-1-67/BN-03-AÖ sayılı
Bilgi Notu, 26.6.2003 tarih, 03-45 sayılı Kurul toplantısında görüşülmüş ve
4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun’un 4. maddesinde
yasaklanmış olan davranışların gerçekleştirilip gerçekleştirilmediğinin tespiti
amacıyla, aynı Kanun'un 41. maddesi uyarınca, Akdeniz Bölgesi çimento
pazarında faaliyet gösteren aşağıda isimleri yazılı teşebbüsler hakkında
soruşturma açılmasına karar verilmiştir:
110
- Batıçim Batı Anadolu Çimento San. A.Ş. (Batıçim)
- Çimsa Çimento San. ve Tic. A.Ş. (Çimsa),
- Göltaş-Göller Bölgesi Çimento San. ve Tic. A.Ş. (Göltaş),
- Denizli Çimento San. A.Ş. (Denizli Çimento)
- 1.7.2003 tarihinde, Kanun’un 43/2. maddesi uyarınca ilgili teşebbüslere
soruşturma açıldığına dair bildirimde bulunularak 30 gün içinde ilk yazılı
savunmalarını göndermeleri istenmiştir. Soruşturma kapsamındaki
teşebbüslerin ilk yazılı savunmaları yasal süresi içinde Kurum kayıtlarına
girmiştir. 120
- Soruşturma süreci içerisinde Kurum kayıtlarına 30.9.2003 tarih, 4714 sayı ile
intikal eden ve Özgür Çimento ve Beton End. A.Ş. (Özgür Çimento) tarafından
yapılan başvuruda; Özgür Çimento’nun 10 Eylül 2003 tarihinden itibaren
Isparta merkez pazarına torbalı çimento satmaya başlaması üzerine,
kendilerinin tek klinker sağlayıcısı olan ve Isparta’da kurulu Göltaş’ın,
çimentonun en önemli girdisi olan klinker arzını kısıtlamak ve klinker talebini
caydırıcı fiyatlandırma yapmak suretiyle mamul madde olan çimento
pazarındaki rekabeti engellemeye çalıştığının tespit edilmesi ve doğması
muhtemel ciddi ve telafi olunamayacak zararların önlenmesi amacıyla, önceki 130
taahhütlerine uygun olarak Göltaş’ın Özgür Çimento’ya klinker sağlamaya
devam etmesini teminen 4054 sayılı Kanun’un 9/4. maddesi uyarınca geçici
tedbir kararı alınması talep edilmiştir. Söz konusu başvuru üzerine yapılan
inceleme ve tespitler neticesinde hazırlanan rapor, Rekabet Kurulu’nun
9.10.2003 tarih, 03-66 sayılı toplantısında görüşülmüş ve Göltaş’ın Özgür
Çimento’ya uyguladığı ve ekonomik gerekçelerden yoksun olduğu anlaşılan
05-05/42-17
4
klinker arzı kısıtlamasının ciddi ve telafi olunamayacak zararlar doğuracağı
kanaatine varılarak yürütülmekte olan soruşturma sonuçlanıncaya kadar,
Göltaş’ın Özgür Çimento’ya, söz konusu ihlalden önceki duruma uygun ve
durumu koruyucu nitelikte olmak üzere, günlük 300 ton klinkerin satışının 29 140
ABD Doları/Ton fiyat ile sağlanması gerektiğine karar verilmiştir.
Göltaş, Rekabet Kurulu’nun geçici tedbir kararına karşı Danıştay’a itiraz
başvurusunda bulunmuş; söz konusu başvuruya ilişkin olarak 9.3.2004 tarih,
2003/3592 Esas No ile Danıştay 10. Dairesi tarafından yürütmeyi durdurma
kararı verilmiştir. Rekabet Kurumu’nun 5.4.2004 tarihinde bu karara karşı
Danıştay Dava Daireleri Genel Kurulu’na yaptığı itiraz başvurusu, 1.7.2004
tarihinde reddedilmiştir.
- Rekabet Kurulu’nun 25.12.2003 tarih ve 03-83/1016-M sayılı kararı gereği 150
soruşturmanın süresi 26.12.2003 tarihinden itibaren 6 ay uzatılmıştır.
- Soruşturma Heyeti’nce tamamlanan 18.6.2004 tarih ve SR/04-11 sayılı
Soruşturma Raporu, Kanun'un 45/1. maddesi uyarınca tüm Kurul Üyeleri ile
soruşturma kapsamındaki teşebbüslere tebliğ edilmiş ve aynı maddenin ikinci
fıkrası gereğince, taraflardan 30 gün içinde yazılı savunmalarının gönderilmesi
istenilmiştir. Tarafların savunmaları yasal süresi içinde Kurum kayıtlarına
girmiştir.
- 4054 sayılı Kanun’un 4. maddesi kapsamında soruşturma devam ederken, 160
Göltaş ve Denizli Çimento ile ilgili olarak; Antalya bölgesi klinker pazarında
birlikte hakim durumda oldukları yönünde kanaat oluşan her iki teşebbüsün bu
hakimiyetlerini çimento fabrikası olmayan öğütme tesislerine (Ado Çimento ve
Özgür Çimento) mal vermeyi kesmek ve arz boykotu uygulamak suretiyle
kötüye kullandıkları yönündeki iddia yeterli bulunduğundan, Rekabet
Kurulu’nun 25.12.2003 tarih, 03-83 sayılı toplantısında söz konusu
teşebbüsler hakkında 4054 sayılı Kanun’un 6. maddesi kapsamında
soruşturma açılmış ve bu soruşturma yürütülmekte olan soruşturma ile
birleştirilmiştir.
170
- Rekabet Kurulu’nun 14.9.2004 tarih, 04-59/827-M sayılı kararı gereği
tarafların yazılı ikinci savunmalarına ilişkin süreleri 15 gün uzatılmıştır.
- Soruşturma Heyeti’nin hazırladığı Ek Yazılı Görüş, Kanun'un 45/2. maddesi
uyarınca 30.9.2004 tarihinde tüm Kurul Üyelerine ve taraflara tebliğ edilmiştir.
Tarafların savunmaları yasal süresi içinde Kurum'a intikal etmiştir.
- 9.12.2004 tarih ve 04-78/1140-M sayılı Kurul kararı ile sözlü savunma
toplantısının 10.1.2005 tarihinde yapılmasına karar verilmiştir.
180
- 10.1.2005 tarihinde yapılan sözlü savunma toplantısının ardından Kurul,
11.1.2005 tarihinde, Karar’ın 3. maddesindeki Batıçim Batı Anadolu Çimento
San. A.Ş.'nin söz konusu eyleme katılıp katılmadığı hususunda, 4054 sayılı
Kanun’un 51. maddesinde öngörülen karar yeter sayısı oluşmadığından,
anılan maddenin ikinci fıkrasında öngörülen yöntem izlenmek üzere dosya
konusunun Kurul gündeminde incelemede kalmasına 05-04/22-M sayı ile
05-05/42-17
5
karar vermiş; 13.1.2005 tarihinde yapılan ikinci oylama sonucunda ise 05-
05/42-17 sayı ile nihai kararını vermiştir.
- Kurul’un nihai kararı, gerekçeli karar daha sonra tebliğ edilmek üzere 190
25.1.2005 tarihinde taraflara tefhim edilmiştir.
H. RAPORTÖRLERİN GÖRÜŞÜ :
İlgili raporda;
a) 2003 yılında, Göltaş, Çimsa, Batı Grubu (Batıçim Batı Anadolu Çimento
San. A.Ş., Batısöke Söke Çimento Sanayii T.A.Ş.) ve Denizli Çimento’nun,
Antalya Bölgesi’nde, çimento ve hazır beton piyasalarını kontrollerinde tutmak
amacıyla, çimento pazarının üst pazarı olan klinker pazarında, uyumlu eylem 200
halinde çimento ve hazır beton pazarında rakip teşebbüs konumundaki
öğütme tesislerinin piyasa dışına çıkartılması amacıyla boykot uyguladıkları,
bu itibarla anılan teşebbüslere
b) Kanun’un 4. maddesini ihlal eder nitelikteki söz konusu uyumlu eylem
nedeniyle 4054 sayılı Kanun’un 16. maddesinin 2. fıkrası gereğince idari para
cezası verilmesi gerektiği,
c) Kanun’un 10. maddesi gereği bildirilmesi gereken uyumlu eylemin
bildirilmemesi sebebiyle Kanun’un 16(1)(c) maddesi gereğince idari para 210
cezası verilmesi gerektiği,
d) Bildirim yükümlülüğünün yerine getirilmemesinden dolayı, Kanun’un 19.
maddesi gereğince, Göltaş, Çimsa, Batı Grubu ve Denizli Çimento’nun 2003
yılındaki yönetim kurulunda görev yapan bütün üyelere, Kanun’un 16.
maddesinin 3. fıkrası gereğince idari para cezası verilmesi gerektiği,
Ek görüşte ise, Çimsa’nın, Özgür Çimento’ya klinker satmamasının ekonomik
ve rasyonel gerekçelere dayandığının anlaşıldığı,
220
ifade edilmiştir.
İ. İNCELEME VE DEĞERLENDİRME
İ.1. İlgili Pazar
İ.1.1. İlgili Ürün Pazarı
Şikayete konu olan eylemlerin gerçekleştirildiği sektör, arz ve talep ikamesi
göz önünde bulundurulduğunda, “klinker pazarı” ilgili ürün pazarını 230
oluşturmaktadır.
Klinker, çimento üretim sürecinde bir ara mamüldür. Klinker, çimento
üretiminde ikamesi bulunmayan bir üründür. Çimentonun ana girdisi olan
klinker, kırılmış kalker, kil ve gerekiyorsa demir cevheri ve/veya kumun
öğütülüp toz haline getirildikten sonra, bu malzemenin 1400-1500°C’de döner
05-05/42-17
6
fırınlarda pişirilmesiyle elde edilmektedir. Çimento ise klinkerin katkı
maddeleriyle birlikte öğütülmesi neticesinde elde edilmektedir.
Klinker üretimi için, kil ve kalker gibi ana hammaddeler dışında, ayrıca, ham 240
karışımın kimyasal bileşimini düzeltici yönde etkiye sahip katkı maddeleri
kullanılmaktadır. Bunlara örnek olarak fırınlanmış pirit, düşük tenörlü demir
cevheri, laterit, kuvarslı kum ya da metamorfik kayaçların bozulmasıyla oluşan
kuvarslı materyaller ve boksitler verilebilir.
Klinkerin öğütülmesi esnasında ise, alçı taşı, yapay ve doğal puzolonik
maddeler, yüksek fırın cürufu, silisli ve kalkerli uçucu küller ve silika gibi
maddeler, değişik tip çimento üretimlerinde katkı maddesi olarak
kullanılmaktadır.
250
İ.1.2. İlgili Coğrafi Pazar
Soruşturmaya konu olan eylemlerin gerçekleştirildiği bölge olması ve diğer
bölgelerden farklılıkları nedeniyle, “Antalya-Merkez” ilgili coğrafi pazarı
oluşturmaktadır.
Antalya bölgesi çeşitli nedenlerle, çimento ve hazır beton fiyatlarının ülke
geneline göre düşük olduğu bir pazardır. Antalya çimento pazarındaki düşük
fiyatların, bu ilde çimento fabrikası bulunmayışı, dolayısıyla bölgeye civardaki
pek çok fabrikadan mal getirilmesinden; hazır beton pazarındaki fiyat 260
düşüklüğü1 ise özellikle Antalya’da faaliyet gösteren bağımsız hazır beton
şirketlerinin varlığından kaynaklanmaktadır.
Antalya pazarının önemli diğer özellikleri ise şu şekilde sıralanabilir: Turizm
yatırımlarının ve göçe bağlı nüfus artışının yoğun olduğu bir merkez olması
dolayısıyla bölge, inşaat yapımı açısından oldukça hareketli bir yapıdadır.
Mevsimsel özellikler nedeniyle inşaat sezonu çok uzundur. Bu unsurlar,
Antalya’yı klinker, çimento ve hazır beton tüketiminin yoğun olduğu bir bölge
haline getirmektedir.
270
I.1.3. Savunmalar ve Savunmalara İlişkin Değerlendirmeler
Savunmalarda, 4054 sayılı Kanun’un 4. maddesi çerçevesinde açılan ilk
soruşturmanın “çimento pazarı”na yönelik olmasına karşın, Kanun’un 6.
maddesi çerçevesinde “klinker pazarı”na yönelik ikinci bir soruşturma açılması
talebinde bulunularak, ilgili ürün pazarının “klinker pazarı” olarak tanımlandığı
bir soruşturmada, söz konusu ürünler arasında bağ bulunduğundan ve
klinkerin çimentonun hammaddesi olduğundan bahisle, ilgili ürün pazarının
keyfi bir şekilde, çimento ve hazır beton pazarlarını da kapsayacak şekilde
genişletilmeye çalışıldığı iddia edilmiştir. 280
İlk soruşturmaya ilişkin teşebbüslere yapılan tebligat metninde, “Antalya
Bölgesi’nde çimento pazarında faaliyette bulunan Göltaş-Göller Bölgesi
1 Antalya, Türkiye’deki hazır beton fiyatlarının en düşük olduğu bölgelerden birisidir.
Antalya’daki hazır beton fiyatları ile genel olarak diğer bölgelerdeki hazır beton fiyatları
arasındaki fark oldukça yüksektir.
05-05/42-17
7
Çimento San. ve Tic. A.Ş., Çimsa Çimento San. ve Tic. A.Ş., Batıçim Batı
Anadolu Çimento San. A.Ş. ve Denizli Çimento San. A.Ş.’nin, çimento ve
hazır beton piyasalarını kendi kontrollerinde tutmak amacıyla, çimento üretim
sürecindeki ara mamul olan klinker ürünü için piyasa unsurlarını ve arz
miktarını kontrol ettikleri, arz miktarını piyasa dışında belirledikleri, rakip
teşebbüs konumundaki öğütme tesislerinin faaliyetlerinin zorlaştırılması,
kısıtlanması veya piyasada faaliyet gösteren teşebbüslerin boykot ya da diğer 290
davranışlarla piyasa dışına çıkartılmasına çalıştıkları” iddiasının ciddi ve
yeterli bulunması sebebiyle, 4054 sayılı Kanun’un 40. maddesi uyarınca
soruşturma açılmasına karar verildiği ifade edilmektedir.
Söz konusu soruşturma devam ederken, Göltaş ve Denizli Çimento ile ilgili
olarak; Antalya bölgesi klinker pazarında birlikte hakim durumda oldukları
yönünde kanaat oluşan her iki teşebbüsün, bu hakimiyetlerini çimento
fabrikası olmayan öğütme tesislerine (Ado Çimento ve Özgür Çimento) mal
vermeyi kesmek ve arz boykotu uygulamak suretiyle kötüye kullandıkları
yönündeki iddia yeterli bulunduğundan, Rekabet Kurulu’nun 25.12.2003 tarih, 300
03-83 sayılı toplantısında söz konusu teşebbüsler hakkında 4054 sayılı
Kanun’un 6. maddesi kapsamında soruşturma açılmasına ve bu
soruşturmanın da, yürütülmekte olan soruşturma ile birleştirilmesine karar
verilmiştir.
Yukarıda yer verilen açıklamalardan görüleceği üzere, her iki soruşturma da
çimento pazarında faaliyet gösteren üreticilerin klinker pazarında
gerçekleştirdikleri rekabeti engelleyici eylemlere yönelik olarak yürütülmüş
olup, ilk soruşturmanın çimento, ikinci soruşturmanın ise klinker pazarına
yönelik olduğu iddiası gerçeği yansıtmamaktadır. Antalya klinker pazarının 310
yanı sıra, Antalya hazır beton ve çimento pazarlarının da incelenmesinin
nedeni; söz konusu pazarlar arasındaki ilişkinin, Antalya pazarındaki rekabetçi
yapı ve soruşturma konusu eylemlerin açıklanması açısından zaruri olmasıdır.
Hazır beton ve çimento pazarlarına ilişkin bilgilere yer verilmesi, ilgili ürün
pazarının üç pazarı da kapsayacak şekilde genişletildiği anlamına
gelmemektedir. Soruşturma Raporu’nda çimento ve hazır beton pazarlarında
da faaliyet gösteren tarafların, rakipleriyle uyumlu eylem halinde bu
pazarlardaki rakibi konumunda olan öğütme tesislerini pazar dışına çıkarmak
amacıyla klinker vermeyi reddetmesinin Kanun’un 4. maddesi kapsamında
ihlal olduğuna yer verilmiştir. 320
Savunmalarda ayrıca her iki soruşturma kararı tebligatında ilgili coğrafi pazar
“Antalya Bölgesi” olarak nitelenmekte iken; Soruşturma Raporu’nda ilgili
coğrafi pazarın Antalya Bölgesi’nden daha dar bir şekilde “Antalya-Merkez”
olarak tanımlanmış olduğu ve dolayısıyla, Soruşturma Heyeti tarafından ilgili
coğrafi pazarın haksız bir şekilde daraltıldığı, Soruşturma Raporu’nda yer
verilen “Bu raporda Antalya ya da Antalya bölgesi olarak, Antalya ili Merkez
ilçesi kastedilmektedir.” denilerek iki ifadenin birbirinin yerine
kullanılabileceğine ilişkin açıklamanın soruşturma kararı tebligatlarında yer
verilmesi gerektiği ifade edilmektedir. 330
Soruşturma tebligatı ve Soruşturma Raporu’nda kullanılan ifadeler farklı
pazarlara işaret etmemektedir. Antalya bölgesi olarak nitelendirilen bölgenin,
05-05/42-17
8
Antalya-Merkez ilçesini ifade ettiği açıklamasına Soruşturma Raporunda da
yer verilmiştir. Ayrıca, bölgede klinker alıcısı konumunda sadece Ado Çimento
ve Özgür Çimento’nun olması nedeniyle, Antalya-Merkez veya Antalya ilinin
tamamı arasında bir fark bulunmamaktadır.
Savunmalarda Göltaş tarafından Antalya-Merkez’den daha geniş bir alana
yayılmış bölgelere sürekli ve düzenli satış yapılıyor olmasının yanı sıra; 1999, 340
2000 ve 2001 yıllarında Karadeniz Ereğlisi’nde bulunan Erdem Ereğli San. ve
Tic. A.Ş.’ye dahi klinker satılmış olmasının, ilgili coğrafi pazar tanımının ne
kadar genişleyebileceğini ortaya koyduğu iddiası dile getirilmektedir.
Bir teşebbüsün faaliyet gösterdiği bölgelerin tamamının ilgili coğrafi pazar
tanımı içinde yer alması gerektiği iddiası yersiz olup; ilgili coğrafi pazar, söz
konusu olayın nitelikleri ve pazar yapısı dikkate alınarak belirlenmiştir.
1997/1 sayılı Tebliğ’in 4. maddesinde “...ülkenin önemli bir bölümünden
oluşan coğrafi pazar, teşebbüslerin, mal ve hizmetlerinin arz ve talebi 350
konusunda faaliyet gösterdikleri, rekabet koşullarının yeterli derecede
homojen ve özellikle rekabet koşulları komşu bölgelerden hissedilir derecede
farklı olduğu için bu bölgelerden kolayca ayrılabilen bölgelerdir. Coğrafi pazar
değerlendirmesi yapılırken, özellikle ilgili mal ve hizmetlerin özellikleri ile
tüketici tercihleri bakımından giriş engellerinin, ilgili bölge ile komşu bölgeler
arasında teşebbüslerin pazar payları veya mal ve hizmetlerin fiyatları
bakımından hissedilir bir farklılığın varlığı gibi unsurlar dikkate alınır.”
düzenlemesine yer verilmektedir. Bu düzenlemeden de görüleceği üzere, ilgili
coğrafi pazarın tespitinde teşebbüsün dile getirdiği hususlar dışında birçok
unsur dikkate alınmakta olup; Antalya bölgesi bu hususlar açısından malın 360
satışının yapıldığı diğer bölgelerden önemli ölçüde farklılık göstermektedir.
Başka bir deyişle, ilgili coğrafi pazar, söz konusu olayın nitelikleri ve pazar
yapısı dikkate alınarak belirlenmiştir.
İ.2. Pazar Hakkında Bilgi
Soruşturma, “klinker” pazarına yönelik olarak açılmış olsa da, klinkerin
çimento ve hazır beton ürünleriyle çok yakın bağının olması nedeniyle, söz
konusu pazarlarda gerçekleşen olaylar birbirini oldukça etkilemektedir. Bu
nedenle, klinkerle birlikte çimento ve hazır beton pazarlarının özelliklerinin de 370
incelenmesi gerekmektedir.
Çimento üretimi iki sınıfa ayrılabilecek tesislerde gerçekleştirilir. Bunlardan ilki,
yüksek yatırım maliyeti gerektiren ve pazara giriş engellerinin göreceli yüksek
olduğu “çimento fabrikaları”dır. Bu tesislerde hem klinker üretimi, hem de bu
klinkerin öğütülmesiyle çimento üretimi gerçekleştirilir. Ülkemizdeki tesislerin
çoğunluğu bu yapıdadır. Diğer yapıda ise, göreceli düşük yatırım gerektiren ve
sadece klinker öğütme işi yapılabilen “öğütme tesisleri” bulunmaktadır.
Öğütme tesisleri, üretim süreçlerinin ana girdisi olan klinkeri, bölgelerindeki
çimento fabrikalarından temin etmektedir. Bu itibarla bakıldığında klinker, bir 380
alt pazarda yer alan çimento gibi yoğun bir biçimde ticarete konu bir ürün
05-05/42-17
9
değildir. Yurt içinde sadece öğütme tesisleri tarafından talep edilmekte2,
ayrıca ihracata da konu olabilmektedir.
Hazır beton ise, son yıllarda özellikle deprem riski altında bulunan bölgelerde
ve büyük şehirlerde kullanımı zorunlu hale gelen ve bu nedenle tüketimi
gittikçe artan bir yapı malzemesidir. Çimentonun3, su, agrega ve çakıl gibi
bazı maddelerle karıştırılması neticesinde elde edilen hazır betonun,
üretiminden itibaren yaklaşık 2 saat içerisinde kullanım zorunluluğu
bulunduğundan, çimentoya göre çok daha kısa mesafeli coğrafi pazarlara 390
hitap etmektedir.
Çimento, dökme ve torba çimento şeklinde pazarlanabilmektedir. Üretim
süreçleri, paketleme hariç, aynı olsa da (arz ikamesinin çok yüksek olması
durumu), kullanım özelikleri ve taşınabilme olanakları farklı olan bu iki tür
çimento, rekabetçi özellikleri birbirinden farklı pazarlarda tüketilmektedir.
Bu bağlamda daha ağır basan, talep yanlı pazar özellikleri açısından
bakıldığında şu tabloyla karşılaşılmaktadır: Dökme çimento bazı istisnalar
hariç sadece hazır beton santralleri tarafından kullanılmaktadır. Nakliyesi özel 400
kamyonlarla yapılmakta ve genellikle büyük hacimlerle satılmaktadır. Dökme
çimento pazarında, üretici – tüketici sayısı açısından bir denge bulunmakla
birlikte, alıcı gücünden söz etmek olanaksızdır. Bunun ana nedeni hazır beton
üreticisi şirketlerin, dökme çimentonun nakliyesinden kaynaklanan maliyetler
nedeniyle, bölgelerindeki hammadde sağlayıcısı çimento üreticilerine bağımlı
olmasından kaynaklanmaktadır. Öte yandan, çimento üreticileri dökme
çimento satışı konusunda hazır beton üreticilerine bağımlı değildir. Çimentoyu
paketleyerek piyasaya arz etmek ya da kendi hazır beton tesislerinde
kullanmak imkanına da sahiptirler. Ayrıca çimento üreticisi şirketler, hazır
beton üreticisi şirketlere göre pek çok bakımdan daha büyük olanaklara 410
(üretim olanakları, finansman kaynakları, vs.) sahiptir. Diğer taraftan, çimento
üreticilerinin aynı zamanda hazır beton pazarında da faaliyet gösteriyor
olması, hazır betoncuların bu pazarda, ana girdi dökme çimento pazarını
kontrol eden çimento şirketleriyle rekabet etmekte zorluklarla karşılaşmasına
yol açmaktadır. Bu durum, ileride değinileceği üzere, klinker-çimento-hazır
beton üretim zinciri ve bu üretim zincirinde yer alan oyuncular bakımından,
özellikle Antalya bölgesinde4 bazı önemli sonuçlar yaratmaktadır. Dökme
çimentodan farklı olarak, özel bir nakliye aracı gerektirmemesinden dolayı, çift
yönlü nakliye gibi olanaklar nedeniyle, daha fazla sayıda fabrikanın torbalı
çimentosunu pazarda bulmak mümkündür. Buna karşılık, tüketim daha küçük 420
tonajlarla ve çok sayıda alıcı tarafından gerçekleştirilmektedir.
Bu kapsamda, Antalya pazarındaki rekabetçi yapının özellikleri ve söz konusu
soruşturmanın seyrine etkisinin değerlendirilmesi için, pazar klinker, dökme
çimento ve hazır beton pazarları bağlamında ayrı ayrı incelenmiştir.
2 Çimento fabrikaları da, kendi üretim süreçlerinde sorunlar yaşanması durumunda çok nadir
de olsa diğer çimento fabrikalarından geçici olarak klinker alımı gerçekleştirebilmektedir.
3 Hazır beton üretiminde esas olarak dökme çimento kullanılmaktadır. Dökme çimento, özel
yapım silolu kamyonlarla hazır beton santrallerine taşınmakta ve üretim sürecine dahil
olmaktadır.
4 Antalya ya da Antalya bölgesi olarak, Antalya ili Merkez ilçesi kastedilmektedir.
05-05/42-17
10
I.2.1. Hazır Beton Pazarı
Antalya’da 7 farklı hazır beton üreticisi faaliyet göstermektedir. Bu şirketler:
430
1. Göltaş Beton
2. Çimsa Beton
3. Çallıoğlu Beton
4. Kadıahmetoğulları Beton
5. Divarcılar Beton
6. Özgür Beton
7. Ado Beton5’dur.
İnceleme konusu açısından bu üreticiler arasında üçlü bir ayrıma gidilmesi
yararlı olacaktır. Göltaş Beton ve Çimsa Beton’un yer aldığı ilk grupta, hazır 440
beton pazarında faaliyet göstermekle birlikte çimento ve klinker üretimi de
yapan üreticiler yer almaktadır. Göltaş, Antalya’ya 130 km. uzaklıkta Isparta
yakınlarında kurulu fabrikasında klinker ve çimento üretimi
gerçekleştirmektedir. Çimsa’nın fabrikası ise Mersin yakınlarında
bulunmaktadır6.
İkinci grupta ise; Ado ve Özgür Beton (Ado Çimento ve Özgür Çimento)
bulunmaktadır. Bu üreticilerin hem çimento öğütme, hem de hazır beton
tesisleri bulunmaktadır. Bir önceki grup şirketlere göre geriye doğru bir adım
daha az dikey entegre olmuş yapıdadırlar. Bu bağlamda söz konusu şirketler, 450
çimento (dökme ve torbalı) ve hazır beton pazarlarının ikisinde de faaliyet
göstermektedir.
Son grupta ise, Çallıoğlu, Divarcılar ve Kadıahmetoğuları Beton
bulunmaktadır. Bu firmalar, “bağımsız hazır betoncu” olarak nitelendirilen ve
klinker-çimento-hazır beton dikey zinciri içerisinde, sadece hazır beton
pazarında faaliyeti bulunan üreticilerdir. Bu itibarla, dökme çimento alımı için
bölgelerindeki fabrikalara bağımlı durumdadırlar.
Antalya hazır beton pazarında, yıllar itibarıyla satışlar ve pazar payları 460
aşağıdaki şekilde gerçekleşmiştir:
5 Ado Çimento San. Tic. A.Ş.
6 Çimsa tarafından, 1996 yılında Antalya Limanı’nda 500,000 ton/yıl kapasiteli bir depolama
ve paketleme tesisi satın alınmıştır. 2003 yılı Mart ayında söz konusu tesis Denizli Çimento’ya
kiralanmıştır. Bu tarihten itibaren Çimsa’nın Antalya çimento pazarındaki faaliyetleri çok düşük
seviyelere gerilemiştir. Kendi hazır beton tesisleri için gerekli dökme çimento ise büyük
oranda Denizli Çimento’dan temin edilmeye başlanmıştır.
05-05/42-17
11
Tablo 1- Antalya Bölgesi Hazır Beton Satışları (m3) 470
2000 2001 2002 20037 Toplam
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Çimsa (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Ado (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Özgür (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Divarcılar (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Çallıoğlu (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Kadıahmetoğulları (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 980.212 940.007 1.319.016 1.213.297 4.452.532
Tablo 2- Antalya Bölgesi Hazır Beton Pazar Payları (%)
2000 2001 2002 2003
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..)
Çimsa (……..) (……..) (……..) (……..)
Ado (……..) (……..) (……..) (……..)
Özgür (……..) (……..) (……..) (……..)
Divarcılar (……..) (……..) (……..) (……..)
Çallıoğlu (……..) (……..) (……..) (……..)
Kadıahmetoğulları (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 100 100 100 100
I.2.2. Çimento Pazarı
Antalya bölgesinde, bir kısmı düşük miktarda ve süreklilik arz etmeyen
nitelikte de olsa, dökme ve torbalı olarak 8 farklı çimento üreticisinin ürünleri
satılmaktadır. Bu üreticiler:
1. Göltaş Çimento 480
2. Denizli Çimento
3. Batısöke Çimento
4. Çimsa
5. Konya Çimento
6. Adana Çimento
7. Ado Çimento
8. Özgür Çimento’dur.
Öğütme tesisleri, çimento fabrikalarından klinker alarak çimento/hazır beton
üretimini gerçekleştirebildikleri gibi, çimento üretemedikleri zamanlarda hazır 490
beton üretimleri için çimento fabrikalarından dökme çimento da alabilmektedir.
Bu durum ve torbalı çimentonun taşıma olanaklarının dökme çimentodan
daha fazla olması nedeniyle, değerlendirme yapılırken sadece dökme çimento
7 2003 yılı ilk 9 aylık.
05-05/42-17
12
pazarı dikkate alınmıştır. Bu bağlamda, Antalya Bölgesi dökme çimento
pazarındaki oyuncular ve bu oyuncuların satış hacimlerine göre büyüklükleri
aşağıdaki gibidir:
Tablo 3- Antalya Bölgesi Dökme Çimento Satışları (Ton)
2000 2001 2002 2003 Toplam
Denizli (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Çimsa (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Batı Grubu (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Özgür Çimento (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Ado Çimento (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 276.375 301.306 441.277 658.182 1.677.140
Tablo 4- Antalya Bölgesi Dökme Çimento Pazar Payları (%) 500
2000 2001 2002 2003
Denizli (……..) (……..) (……..) (……..)
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..)
Çimsa (……..) (……..) (……..) (……..)
Batı Grubu (……..) (……..) (……..) (……..)
Özgür Çimento (……..) (……..) (……..) (……..)
Ado Çimento (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 100 100 100 100
I.2.3. Klinker Pazarı
Klinker, çimento üretim sürecinde kullanılan bir ara mamüldür. Dolayısıyla,
klinker sadece öğütme tesisleri tarafından tüketilmektedir. Bu nedenle,
bölgede faaliyet gösteren Ado Çimento ve Özgür Çimento yegane iki klinker
alıcısıdır. Ado Çimento, 2000-2002 yılları arasında ihtiyacı olan klinkerin
tamamına yakınını Göltaş ve Denizli Çimento’dan8 temin etmiştir. Ado
Çimento 2003 yılında, ihtiyacının tamamına karşılık gelen toplam (………) ton
klinker ithalatı gerçekleştirmiştir. Uzun yıllar boyunca sadece yurt içinden 510
(Göltaş ve Denizli Çimento) klinker temin edilirken, 2003 yılı başından itibaren
tamamen ithalata yönelinmesinin altında yatan neden, Ado Çimento
tarafından, “her iki fabrikanın da mal vermemesinden dolayı ithalata mecbur
kalınması” şeklinde ifade edilmektedir.
Özgür Çimento ise, klinkeri ağırlıklı olarak Göltaş’tan sağlamaktadır. Ancak,
2003 yılında başlayan ve esas itibarıyla bu soruşturmanın konusunu teşkil
eden olaylar nedeniyle, ithalat yoluyla mal temini de denenmiştir. Antalya
8 Bu dönemde Ado Çimento ile Denizli Çimento arasında fason üretim anlaşması mevcuttur.
05-05/42-17
13
klinker pazarındaki sağlayıcıların satış miktarları ve pazar payları şu
şekildedir: 520
Tablo 5- Antalya Bölgesi Klinker Satışları (Ton)
1997 1998 1999 2000 2001 2002 Toplam
Denizli (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
İthalat (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 57.829 146.090 229.799 244.455 155.951 289.582 1.123.711
Tablo 6- Antalya Bölgesi Klinker Pazar Payları (%)
1997 1998 1999 2000 2001 2002
Denizli (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Göltaş (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
İthalat (……..) (……..) (……..) (……..) (……..) (……..)
Toplam 100 100 100 100 100 100
I.2.4. Klinker - Dökme Çimento - Hazır Beton İlişkisi
Hazır beton üreticileri dökme çimentoya, öğütme tesisleri ise klinkere
muhtaçtır. Bu nedenle, söz konusu ürünlerin sağlayıcı-alıcı ilişkisindeki güç
dengesi, her durumda sağlayıcıdan yanadır. Bu bağımlılığın esas olarak iki 530
nedeni vardır. Bunlar, söz konusu girdilerin ikamesinin olmaması ve bu
ürünlerin nakliye koşullarından dolayı ekonomik olarak sadece bölgedeki
üreticilerden temin edilmesi zorunluluğudur. Bu özellikler, bölgede faaliyet
gösteren öğütme tesisleriyle (Ado Çimento ve Özgür Çimento), bağımsız hazır
beton üreticileri (Divarcılar, Çallıoğlu ve Kadıahmetoğulları Beton) üzerinde9,
ilgili ürünler bakımından bölgeye hitap eden çimento fabrikalarının baskın
olması durumunu gündeme getirmektedir.
Antalya klinker pazarında 2000-2002 yılları arasında, Denizli Çimento ve
Göltaş’ın pazar payları toplamı yıllar itibarıyla sırasıyla % (…) % (…) ve % (…) 540
olarak gerçekleşmiştir. Bu oranlar, söz konusu dönemde ilgili pazar olarak
belirlenen Antalya bölgesi klinker pazarını, Denizli Çimento ve Göltaş’ın çok
büyük oranda kontrol ettiğini göstermektedir.
Dökme çimento pazarında ise, Göltaş’ın bariz bir üstünlüğü bulunmaktadır.
Özgür ve Ado Çimento’nun % (…)’ler civarında seyreden pazar payları, söz
konusu soruşturma açısından dikkate alınmayacak ölçüdedir. Çünkü, bu
teşebbüslerin dökme çimento üretimlerinin çok büyük bir kısmı, kendi hazır
beton tesislerinde kullanılmaktadır. Ayrıca, bu teşebbüsler dökme çimento
üretimi için klinker temini bakımından Göltaş ve Denizli Çimento’ya bağımlı 550
9 Ado ve Özgür Çimento’nun; hazır beton santrallerinin dökme çimento ihtiyaçları kendi
öğütme tesislerinden karşılandığı için, hazır beton üretimi bağlamında çimento fabrikalarına,
klinker temini bakımından dolaylı bir bağımlılıkları bulunmaktadır.
05-05/42-17
14
durumdadır. Dolayısıyla, burada dikkat edilmesi gereken nokta, hammadde
kaynaklarının kontrolü ve bunun alt pazarlarda bir baskı aracı olarak
kullanılması hususudur.
I.2.5. İthalatın Durumu
Klinker ve çimento ithalatı yapacak firmaların karşı karşıya kaldığı ilk sorun,
ithalatın finansmanına ilişkindir. Kabul kredili, vadeli akreditif ve mal mukabili
ödeme şekillerine göre yapılan ithalat, %3 oranında “Kaynak Kullanımı
Destekleme Fonu” kesintisine tabi olup; bu durum firmaları, vade farkının yanı 560
sıra yapılan ithalat bedeli üzerinden %3 oranında ekstra bir maliyete
katlanmak durumunda bırakmaktadır. Deniz taşımacılığı yoluyla yapılan
ithalatın ekonomik olabilmesi için, ithalatın yüksek tonajlarda yapılması
gerekmektedir. Yüklü miktarlarda yapılan ithalatın bedelinin peşin olarak
ödenmesi ise, mali açıdan büyük güçlük teşkil ettiğinden, ithalat cazip
görülmemektedir.
Klinker ve çimento ithalatında karşılaşılan bir diğer sorun ise, nakliyeye uygun
geminin temininde yaşanan sıkıntılardır. Türkiye menşeli gemiler genellikle
tonaj ve benzeri nitelikler açısından Avrupa Birliği standartlarında 570
olmadığından, nakliyeyi yabancı menşeli gemiler vasıtasıyla gerçekleştirme
zorunluluğu ortaya çıkmaktadır. Dökme çimento ve klinker ithalatı için en
uygun olan gemiler, “self-discharging” olarak nitelendirilen, ürünü kendi
pompasıyla doğrudan kamyona boşaltan gemilerdir. Ancak, çok pahalı olan
bu gemilerden, Türk armatörlerde bulunmadığı gibi, bu gemiler vasıtasıyla
sadece çok kısa mesafeler arası nakliye yapılmaktadır. Bunun dışında
buğday, demir gibi kuru yük taşımacılığında kullanılan gemiler, çimento ve
klinker taşımacılığı için de kullanılabilmektedir. Ancak, bu tür gemilerle yapılan
ithalatta, limanda yükün boşaltılabilmesi oldukça pahalıya mal olmakta, çevre
sorunları yaratmaktadır. 580
Yukarıda belirtilen unsurlara ilaveten, ülkemiz çevresindeki yoğun ticaret ağı
göz önüne alındığında, istenilen anda ithalata uygun bir gemi temin etmek
oldukça güçtür. Bunun yanı sıra, ithalatın yapılacağı ülkenin limanında ya da
ülkemiz limanlarında çeşitli sebeplerle (limanın yoğunluğu, liman işçilerinin
boykotu, vb.) veya hava koşulları nedeniyle meydana gelebilen beklemeler,
kayıplar ithalatın cazibesini azaltmaktadır.
Çimento ürününün önemli bir özelliği, 2003/1 sayılı “Dış Ticarette
Standardizasyon Tebliği” kapsamında “İthalatta Uygunluk Değerlendirmesine 590
Tabi Ürünler” arasında yer almasıdır. İlgili Tebliğ uyarınca; ithalatçı veya
temsilcisi, ithal ettiği çimentonun, o çimento türünün standardına
uygunluğunun değerlendirilmesi için Türk Standartları Enstitüsü’ne (TSE)
başvurmak mecburiyetindedir. TSE tarafından, ithal edilen üründen numune
alınması suretiyle yapılan uygunluk değerlendirmesinin olumlu sonuçlanması
halinde ithalatçıya, gümrüklere ibraz edilmek üzere, “Uygunluk Belgesi”
verilerek malın gümrükten çıkışı yapılabilir. Bu işleme ilişkin temel sorun, 28
05-05/42-17
15
günlük değerlendirme süresi10 boyunca ithal edilen çimentonun limanda
bekletilmesi sebebiyle, limanın stok kapasitesinin büyük önem taşımasıdır.
Limanın stok kapasitesinin yetersiz olduğu hallerde, ithalatçı kendisi bir depo 600
kurma yoluna gidebilir. Bununla birlikte, çimentonun çok büyük miktarlarda
ithal edilmesi nedeniyle, stok kapasitesi oldukça yüksek bir depo yatırımına
ihtiyaç duyulmaktadır. Bu yöntem de oldukça maliyetli olduğundan, firmalar
tarafından tercih edilmemektedir. Limandaki stok probleminin aşıldığı hallerde
dahi, torba çimentonun üst üste depoda beklemesi, çimentonun sertleşerek
kalitesinde ciddi düşüşlere sebep olmaktadır.
TSE tarafından yapılan uygunluk değerlendirmesi sebebiyle, ithal çimentonun
limanda beklemesinden kaynaklanabilecek sıkıntıları aşmanın iki yolu
bulunmaktadır: Bunlardan ilki, ithalat anlaşması yapılan firma için TSE 610
markası almaktır. Bu yolla, TSE uzmanlarının ithalat yapılacak firmanın
ürünlerini yerinde incelemeleri sağlanmaktadır. TSE uzmanlarının
değerlendirmesinin sonunda, ithal edilecek ürünün standardı uygun
bulunursa, üretici firmaya 1 senelik TSE markası kullanma hakkı verilip,
ürünün gümrükten ayrıca bir değerlendirmeye tabi tutulmaksızın geçişi
sağlanır. Bu uygulamaya dair en büyük zorluk, yaklaşık $ 25,000 gibi yüklü bir
maliyeti olmasıdır.
İthal edilecek çimentonun uygunluk değerlendirmesinden muaf tutulmasının
diğer yolu ise; CE işaretli çimento ithalatı yapılmasıdır. CE, bir çeşit Avrupa 620
Birliği standardı olup, bu işarete sahip ürünlerin güvenilirliğini ortaya
koymaktadır. 2003/1 sayılı “Dış Ticarette Standardizasyon Tebliği”nin 6.
maddesi uyarınca; bu işarete sahip ürünler için, uygunluk beyanı ve ürüne
ilişkin teknik dosyanın, ithalattan önce TSE’ye tevdi edilmesi halinde,
Uygunluk Belgesi yerine geçen ve ilgili gümrük idaresine ibraz edilmek üzere
en çok içinde bulunulan yılın sonuna kadar geçerli olan ve söz konusu
ürünlerin uygunluk değerlendirmesinden muaf olarak ithal edilebileceğine
ilişkin bir yazı verilir.
Klinker ithalatında ise, kritik faktör nihai ürün olan çimentonun standarda 630
uygun olup olmamasıdır. Standarda uygun olmayan klinkerde iyileştirme
yapılarak standarda uygun çimento üretilebilmektedir. Bu nedenle, son 3
yıldır, standarda uygun nihai ürün üretiminde kullanılan klinker için standarda
uygunluk aranmadığı, şirketlere 1 yıl geçerli olan muafiyet belgesi verilerek bu
durumun sağlandığı, TSE tarafından ifade edilmiştir.
İthalatta karşılaşılan diğer bir risk ise, ithalatın yabancı para cinsi ile yapılıyor
olması nedeniyle yaşanabilecek olan kur riskidir. TL’nin yabancı para birimleri
karşısında değer kaybetmesi, ithalatın daha pahalı hale gelmesine neden
olacaktır. Özellikle, TL’de öngörülemeyen bir şekilde yaşanan değer kayıpları, 640
ithalatla mal temininin önündeki en büyük sorunlardan birisidir. Ancak, ülke
olarak dalgalı kur rejimini benimsemiş olmamız, kurların her iki yönde de
hareketini olası kılmaktadır. Bu durumda son dönemlerde yaşadığımız gibi,
TL’nin değer kazanması ile ithalat cazip duruma da gelebilmektedir. Ado
Çimento’nun 2003 yılında ihtiyacı olan klinkeri ithal edebilmesine izin veren
10 Bu süre laboratuvardaki değerlendirme süresini ifade etmektedir. Alındığı takdirde
“Uygunluk Belgesi”nin gümrüklere ulaştırılması daha uzun sürmektedir.
05-05/42-17
16
unsurlardan birisi de budur. Ancak yine de, sadece kur riski bağlamında bile,
ithalatın süreklilik arz edecek bir kaynak olarak görülmemesi gerekir.
Bu koşullar altında, çimento ve klinker ithalatının taşıdığı riskler, zorluklar ve
maliyet dezavantajları sebebiyle, firmalar açısından cazip olmadığı; bu 650
nedenle, en azından kısa vade için veya uzun süreli olarak11 çimento ve
klinker ithalatının yurt içi kaynaklardan temine birebir ikame olmadığı
sonucuna ulaşılmıştır.
İ.3. Yapılan Tespitler ve Hukuki Değerlendirme
Söz konusu soruşturma, Göltaş, Denizli Çimento, Batı Grubu ve Çimsa’nın
4054 sayılı Kanun’un 4. maddesini ihlal edip etmediklerinin tespiti amacıyla
açılmış; daha sonrasında ise süreç, Göltaş ve Denizli Çimento için Kanun’un
6. maddesini de kapsayacak şekilde genişletilmiştir. Ancak, 6. madde 660
kapsamında bir ihlal tespit edilemediğinden, soruşturma süreci 4. madde
kapsamında yürütülmüştür.
Söz konusu 4 teşebbüsten Göltaş ve Denizli Çimento, Antalya Bölgesi’ne fiili
olarak klinker satışı yapmaktadır. 2003 yılıyla birlikte Denizli Çimento Ado
Çimento’ya mal vermeyi kesmiş; Göltaş ise Mayıs 2003’de, bu soruşturmanın
konusunu oluşturacak şekilde, Özgür Çimento’ya süregelen klinker
sevkiyatında kısıtlamaya gitmiş ve Eylül 2003’te, Rekabet Kurulu’nun “geçici
tedbir kararı” almasını gerektirecek biçimde sevkiyatı tamamıyla durdurma
noktasına getirmiştir. Bu kapsamda, yukarıda özetlenen sürece ve ulaşılan 670
sonuca ilişkin değerlendirmeler aşağıdadır.
I.3.1. Olayların Gelişimi ve Değerlendirme
1997 – 2002 döneminde Göltaş ve Denizli Çimento’nun Antalya klinker
pazardaki payları toplamı, 2000 yılı hariç her yıl % (….) olarak gerçekleşmiştir.
2000 yılında, söz konusu dönem toplamının % (….)’ine karşılık gelen (……)
tonluk klinker ithalatı yapılmıştır.
Öte yandan Özgür Çimento ve Ado Çimento’nun klinker alışlarının son dört 680
yıllık dağılımına bakıldığında aşağıdaki tabloyla karşılaşılmaktadır.
Tablo 7- Özgür Çimento Klinker Alışları (Ton)
2000 2001 2002 2003 Toplam
Göltaş (…..) (…..) (…..) (…..) (…..)
İthalat (…..) (…..) (…..) (…..) (…..)
Toplam 48.870 33.803 68.085 95.149 245.907
Tablo 8- Özgür Çimento Klinker Alışlarının Dağılımı (%)
2000 2001 2002 2003
Göltaş (…..) (…..) (…..) (…..)
11 Örneğin bir çimento öğütme tesisinin, ihtiyacı olan klinkeri sadece ithalat yoluyla temin
etmek üzere kurulması durumu.
05-05/42-17
17
İthalat (…..) (…..) (…..) (…..)
Tablo 9- Ado Çimento Klinker Alışları (Ton)
2000 2001 2002 2003 Toplam
Denizli (…..) (…..) (…..) (…..) (……)
Göltaş (…..) (…..) (…..) (…..) (……)
İthalat (…..) (…..) (…..) (…..) (……)
Toplam 169.296 122.183 229.416 175.541 696.436
Tablo 10- Ado Çimento Klinker Alışlarının Dağılımı (%)
2000 2001 2002 2003
Denizli (……) (……) (……) (……)
Göltaş (……) (……) (……) (……)
İthalat (……) (……) (……) (……)
2003 yılına kadar, klinker pazarına ilişkin kurulan bu sistemde pek de bir 690
aksama yaşanmamıştır. Ancak 2003 yılında, önce Ado Çimento yurt içi temini
tamamen keserek ithalata yönelmiştir. Böylece şirket, 2003 yılındaki tüm
klinker ihtiyacını ithalat yoluyla temin etmiştir. 2000-2002 arasında neredeyse
hiç klinker ithal etmeden tüm gereksinimini Denizli Çimento ve Göltaş’tan
sağlayan Ado Çimento’nun tamamıyla ithalata yönelmesi dikkate değer bir
husustur. Bu durumun nedeni Ado Çimento tarafından, “söz konusu iki
sağlayıcının klinker vermemesinden kaynaklanan zorunluluk” şeklinde ifade
edilmiştir.
Ado Çimento yetkilisi tarafından pazara ilişkin olarak Kurumumuza verilen 700
bilgide; “…Bildiğiniz üzere fabrikamız 2003 yılında tamamen ithalat yapmak
zorunda kalmıştı. 2004 yılı için çevre fabrikalardan klinker talebinde
bulunmuştuk. Veremeyeceklerine dair birbirine benzer cevaplar gelmiştir...”
ifadeleri yer almaktadır.
Ado Çimento’nun yurt içi klinker alış ve ithalat bilgilerinden ve şirket
yetkililerinin yukarıda yer verilen ifadelerinden, 2003 yılı başından itibaren
Denizli Çimento’nun da, Göltaş’ın da, uzun yıllar çalıştıkları Ado Çimento’ya
klinker vermeyi kestikleri anlaşılmaktadır12.
710
Özgür Çimento da, 2003 yılında benzer bir durumla karşılaşmıştır. Yukarıdaki
tablodan da görüleceği üzere, şirketin ilgili döneme ilişkin yurt içi klinker
alışlarının tamamı Göltaş’tan gerçekleştirilmiştir.
12 Ado Çimento’nun 2005 yılında faaliyete geçmesi beklenen çimento fabrikası
tamamlandığında, kendi klinkerini üretebileceğinden, Ado Çimento için klinker ithalatı geçici
bir durumdur. Bu nedenle de yurt içinden klinker temininde Özgür Çimento gibi ısrarcı
olmamıştır.
05-05/42-17
18
Göltaş, Özgür Çimento'nun ihtiyacı olan günlük 300 ton olan klinker sevkiyat
miktarını, 6.5.2003 tarihinden itibaren günlük 100 tona indirmiştir. Özgür
Çimento tarafından 7.5.2003 tarihinde, bu durumun düzeltilmesini talep eden
bir faks gönderilmiş; ancak cevap alınamamıştır. Haziran ayında ise Göltaş,
klinker fiyatını 26,68 USD’dan 29 USD’a yükseltmiştir.
720
Bu süreçte, Özgür Çimento ilk olarak 16.4.2003 tarihinde ve 21.7.2003
tarihinde Göltaş, Çimsa, Denizli Çimento ve Batı Grubu’na (Batısöke) ve
29.12.2003 tarihinde Çimsa, Denizli Çimento ve Batı Grubu’na (Batısöke)
gönderdiği yazılarla aylık (………) ton klinker ve (………) ton PÇ 42,5 dökme
çimento talebinde bulunmuştur. Bu taleplere söz konusu teşebbüslerin verdiği
yanıtlar ve bu teşebbüslerin söz konusu dönemlerde talepleri karşılayabilecek
durumda olup olmadıklarına ilişkin değerlendirmelere aşağıda yer verilmiştir.
I.3.1.1. Göltaş
730
6.5.2003 tarihinde klinker alımında sorun yaşanması üzerine bu tarihten
itibaren Özgür Çimento, faaliyetini devam ettirmek için Göltaş’tan dökme
çimento alımına başlamış ve bu alışlarını Göltaş Antalya bayisi Delta İnşaat
A.Ş. kanalıyla gerçekleştirmiştir. Ancak, pazardaki PÇ 42,5 dökme
çimentonun ton fiyatı 60 milyon TL iken, Özgür Çimento için bu fiyat 65 milyon
TL/ton seviyesine yükseltilmiştir.
7.5.2003 tarihli faksa cevap gelmemesi üzerine, Özgür Çimento’dan
21.7.2003 tarihinde Göltaş’a gönderilen, dökme çimento alışında yaşanan
sıkıntıları anlatan faksa cevaben, 31.7.2003 günü Göltaş Yönetim Kurulu 740
Başkanı tarafından Özgür Çimento’ya faks gönderilmiş ve Özgür Çimento’ya
yapılan klinker satışlarındaki aksamanın nedeni olarak, Göltaş tarafından
Haziran ayı içinde yapılması planlanan klinker ihracatı sürecinde mamul
darboğazı yaşanması hususu gösterilmiştir.
Ancak, Göltaş’ta yapılan yerinde incelemede alınan, aylık hedef ve satış
miktarlarını gösteren çizelgede; 10 Haziran’da başlayan sevkiyatlarla, ay
içerisinde toplam (………) ton civarında klinker ihraç ettiği anlaşılmıştır.
Göltaş’ın Haziran ayı başı toplam klinker stoğunun (………) ton ve Haziran ayı
sonu stoğunun (………) ton seviyesinde olduğu, fabrikanın günlük klinker 750
üretim kapasitesinin ise (………) ton olduğu dikkate alındığında, günlük 300
ton gibi bir taahhüdün yerine getirilmesinde sıkıntı yaşanması olası
görünmemektedir.
Aynı faks metninde ayrıca; 2003 yılı içinde Özgür Çimento tarafından Göltaş’a
ulaşan herhangi bir dökme çimento talebinin bulunmadığı öne sürülmektedir.
Göltaş tarafından 31.7.2003 tarihinde gönderilen faks metninin devamında,
Özgür Çimento ile Göltaş arasında akdedilen bir satış sözleşmesinden söz
edilmekte ve bu sözleşmenin “D” maddesi esaslarında Özgür Çimento’ya 29 760
$/ton fiyattan günlük 300 ton klinker verilebileceği belirtilmektedir13.1 Ekim
13 Özgür Çimento yetkilileri, bu sözleşmenin kendilerine verilmediğini, şirketin Yönetim Kurulu
Başkanı Cem Özgür tarafından imzalandıktan sonra Göltaş yetkililerine teslim edildiğini
belirtmiştir.
05-05/42-17
19
2003 günü Göltaş’ta yapılan yerinde incelemede söz konusu sözleşme
şifahen istenmiş, ancak Göltaş Genel Müdürü tarafından böyle bir
sözleşmenin bulunmadığı yine şifahen ifade edilmiştir. 3.10.2003 tarihli yazı
ile Göltaş’tan istenen söz konusu sözleşme, Kuruma gönderilmiştir. Göltaş ve
Özgür Çimento arasında klinker alım-satımına ilişkin genel hükümlerin yer
aldığı 5 maddelik sözleşmenin “D” maddesinde, “Müşteri belirtilen ürünlerden
talebi kadar yıl içerisinde alabilir. Özellikle şirketin üretim durum ve miktarına
göre ihracat bağlantılarının olması, resmi sektör taleplerinin artması veya
beklenmedik arızaların meydana gelmesi nedeniyle üretimin yapılamaması 770
hallerinde klinker sevkiyatı sınırlanabilir, askıya alınabilir veya ertelenebilir.”
denilmektedir.
Söz konusu sözleşmenin, soruşturma ile tek bağlantısı, Göltaş tarafından
Özgür Çimento’ya gönderilen faks metninde, söz konusu sözleşmenin “D”
maddesine atıfta bulunularak, ihracat bağlantısı nedeniyle klinker satışlarının
300 ton/gün’e düşürüleceğinin ifade edilmesidir. Zira, soruşturmanın
konusunu, çimento pazarındaki rekabetçi davranışlarına müteakip, çimento ve
hazır beton pazarlarında rakip konumunda bulunan bir öğütme tesisinin pazar
dışına çıkarılması amacıyla klinker temininin zorlaştırılması oluşturmaktadır. 780
Söz konusu sözleşme hiç yapılmamış da olsa, teşebbüsler arasında hiçbir
hukuki bağlantı olmasa dahi, bahsedilen eylemlerin gerçekleştirilmesinin
rekabet ihlali olduğu açıktır. Soruşturmanın konusu, Göltaş’ın hukuki
yükümlülüğünü, sözleşme çerçevesinde yerine getirmemesiyle ilgili olmayıp,
rakibin pazar dışına çıkarılması amacıyla klinker satışının
kısıtlanmasını/durdurulmasını kapsamaktadır.
Ayrıca, daha önce de bahsedildiği üzere, Göltaş’ın 2003 yılı Haziran ayında
gerçekleştirdiği (………) ton’luk ihracatının, Haziran ayı başı klinker stoğunun
(………) ton ve Haziran ayı sonu stoğunun (………) ton civarında olduğu göz 790
önüne alındığında, Özgür Çimento’nun aylık 6.000 tonluk klinker talebinin
karşılanmasında sorun yaratmayacak büyüklükte olduğu anlaşılmaktadır.
Dolayısıyla, sözleşmenin “D” maddesine atıfta bulunmayı gerektirecek bir
durum bulunmamaktadır.
Rekabet Kurulu’nun soruşturma kararının tebliğini müteakiben, Göltaş’tan
Özgür Çimento’ya Temmuz, Ağustos ayları ve 15 Eylül’e kadar düzenli olarak
klinker sevkiyatı yapılmıştır.
10.9.2003 tarihinde, (……-……)’de inşaat malzemeleri ticaretiyle uğraşan 800
(………………………) Ltd. Şti.’nin talebi üzerine Özgür Çimento, Isparta’ya
çimento satmaya başlamıştır. Özgür Çimento’nun Kuruma gönderdiği yazıda,
Isparta’ya çimento satmaya başlanmasından sonra, Göltaş’ın Ticaret
Müdürü’nün kendilerini telefonla arayarak Isparta’ya yapılan satışlarını
durdurmaları için baskı yapmaya başladığı ifade edilmiştir. Ayrıca, söz konusu
telefon görüşmelerini müteakiben, Isparta’ya çimento satışındaki kararlı
duruşları sonucunda, kendilerinin tek klinker satıcısı olan Göltaş’ın günlük 300
ton klinker sevkiyatını kısıtlayarak 100 tona düşürdüğü de eklenmiştir.
Göltaş’ın Özgür Çimento’ya klinker satış miktarlarına bakıldığında, Eylül ayı 810
içinde 16.9.2003 tarihinden itibaren ani düşüş görülmektedir:
05-05/42-17
20
Bu konuyla ilgili olarak 1.10.2003 tarihinde, (………………………) Ltd. Şti.
sahibi ile yapılan görüşmede, Özgür Çimento’dan ucuz çimento alıp Isparta’da
satmasından Göltaş bayilerinin rahatsız olduğunu, Göltaş’ın müşterilerine
‘(…………………)’ten çimento almamalarını, aksi takdirde kendilerine çimento
vermeyeceklerini’ söylediklerini duyduğunu belirtmiştir.
Özgür Çimento, Göltaş’a 16.9.2003, 24.9.2003, 27.9.2003 tarihlerinde faks 820
çekerek, daha önce olduğu gibi 300 ton klinker gönderilmesini talep etmiş;
ancak Göltaş 17.9.2003 tarihindeki faksında, kamyonların mesai bitimine
doğru gelmesi nedeniyle klinker yüklemesi yapılamadığını belirtmiştir.
Oysa, (…………………)’nun nakliyecilerinin ifade tutanaklarından, öğle
saatlerinde giden kamyonların da bekletilerek, ertesi gün yükleme yapıldığı
anlaşılmaktadır. Ayrıca Özgür Çimento’nun nakliye işleriyle uğraşan
(………………………….) Ltd. Şti. yetkilisi ile 1.10.2003 tarihinde yapılan
görüşmede, Göltaş’tan kamyonlara mal yükleme işleminin 23:00’a kadar
yapıldığı da ifade edilmiştir. Dolayısıyla kamyonların Göltaş’a mesai saatinin 830
bitimine doğru gelmesinin yükleme yapılmasına mani olmayacağı açıktır.
Göltaş, 23.9.2003 tarihinde çektiği faksta ise, 1.10.2003 tarihinden itibaren
klinkerin fiyatını 29 $’dan 32 $’a çıkardığını bildirmiştir. Göltaş’ın İspanya’ya
Ekim ayı ortasında satacağı klinkerin fabrika teslim fiyatının 17 $ olduğu14 göz
önüne alındığında, Özgür Çimento’ya fabrika çıkış 32 $’lık fiyatın ne kadar
yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Özgür Çimento, Mısır’dan klinkerin gemi
taşıma maliyeti dahil 32 $ fiyatla getirmektedir. Dolayısıyla Göltaş’ın, yurt
içinde klinker sattığı tek firma olan Özgür Çimento’ya klinker satışını
14 24 $ olan liman teslim fiyatından, 7-8 $’lık Isparta-Antalya nakliye ve boşaltım maliyeti
düşüldüğünde fabrika teslim fiyatı 17 $ civarındadır.
E ylü l 2003
M
ik
ta
r
(t
o
n
)
K linker S atış (Ö zgür Ç im ento )
05-05/42-17
21
kısıtlamanın yanı sıra, klinker fiyatını ithal klinkerin fiyatına göre ayarlayarak 840
caydırıcı fiyat uyguladığı da anlaşılmaktadır.
Olayların gelişimi, Özgür Çimento’nun Göltaş’ın fabrika bölgesine çimento
satması nedeniyle, Göltaş’ın klinker satışını kısarak Özgür Çimento’nun
faaliyetlerini zorlaştırmayı amaçladığını göstermektedir.
Göltaş’ın 26.9.2003 tarihli faksında ise, ihracat yüklemeleri nedeniyle klinker
sevkinde aksamalar yaşandığı ifade edilmiştir. Oysa Göltaş’ın, 2003 yılı
içindeki klinker ihracatının tamamı, Temmuz ayından önce gerçekleştirilmiştir
(toplam ……………). Çimento olarak ise, 2003 yılında yapılan (………) ton 850
ihracatın, söz konusu çakışmaya sebep olabilecek kısmı sadece (…….)
tondur. Ayrıca Eylül ayı sonu klinker stoğu ise (………) tondur. Dolayısıyla,
söz konusu dönemde Göltaş’ın ihracat yüklemelerinin, Özgür Çimento’ya
klinker satışını aksatacak büyüklükte olmadığı, klinker satışını kısıtlamasının
sebebinin ihracat yüklemeleri olmadığı anlaşılmıştır.
Bu dönemde, Türkiye Çimento Müstahsilleri Birliği (TÇMB)’nin 26.8.2003
tarihinde Dış Ticaret Müsteşarlığı’na gönderdiği dilekçe dikkat çekicidir. Söz
konusu dilekçedeki, Antalya limanından standartlara uygun olmayan klinker
ithalatı yapıldığı iddiası ve söz konusu ithalatın durdurulması talebi nedeniyle, 860
Özgür Çimento’nun ithal ettiği klinker, 18.9.2003 tarihinde limanda incelenmek
üzere bekletilmiş ve bu nedenle Özgür Çimento, çimento üretimini
durdurmuştur. Özgür Çimento gibi öğütme tesisi ve hazır beton tesisi bulunan
Ado Çimento da, klinker getiren geminin Antalya limanında, söz konusu
uygulamadan dolayı bekletilmesi nedeniyle, öğütme tesisini durdurmak
durumunda kalmıştır.
Oysa, klinker kalitesine göre, kullanılan katkı maddelerinin oranının
ayarlanmasıyla, nihai ürün olan çimentonun kalitesinde standart
yakalanabilmektedir. Bu nedenle klinker, kalite standardı aranan bir ürün 870
değildir. Ayrıca, klinker ihraç eden şirketin, kalitesiz ürün göndermesi
müşterisini kaybetme ve taahhüdünü yerine getirmemesi nedeniyle geminin
geri gönderilmesi riski gibi yüksek bir maliyeti göze alabilmesini
gerektireceğinden, böyle bir durum oldukça nadir rastlanır niteliktedir.
Bu durumda, üyeleri çimento fabrikaları olan TÇMB’nin, Antalya limanından
yapılan klinker ithalatını durdurmak için girişimde bulunması, Antalya’daki
